Thursday, June 29, 2023

Chinram le Biaknak (Part 2)

By on Thursday, June 29, 2023

 

Hindu biaknak

Hindu Temple cu Falam ah a umih 4/3/2000 ah kum za kim (Centenary Memorial stone) lungphunnak an tuah. Shri Thiwa Kali Temple hi Badbuwarsing, Manmahadur Limbo, Bairamsing Naik Motasuba, Magu Rai, Senbir Chettari, le 18th Gurkha Rifle Gangaram Baju tepawlih rak dinmi a siih hngilhlonak lung an run phunnak khal a si. Himi lai ah Chin-ram pumpi ah Hindu biaknak betu cu Falam ah inn 5 an umih Lungrang (Falam ihsin peng 7 hlatnak khua) ah inn 3 an um.
 
Islam biaknak
 
Islam biaknak hi Falam thotho ah a rak umih an zungpi (Headquarter) cu Kalay ah a si. Chin-mi le miphun dang rawi inn 580 lai an um. Falam ahcun Ishmael Hlawn Tin Lian lawng hi himi biaknak biatu a si. Ishmale Hlawn Tin Lian ih simdan ahcun hi biaknak cu mirang (British) ram norpawl le India ralkap ih rak kenluhmi biaknak a si tin a sim. Thantlang ah Muslim biaknak thluntu an rak um dah nan 1999 ahcun an um nawn lo. Chin-ram ih Muslim biaknak a um nawnlonak san bik cu U Ne Win ih thuneihnak a lak hnu 1964 ah India pawl zate deuh thaw ih a dawisuak ruangah a si. Falam ih Islamic Mosque rak thoktu cu U Rakut Ali a si. Amah le a fapa U Ko Gyi in Falam ah Muslim pawlkom le cangvaihnak tete an rak din. 1954 ah U Ko Gyi in ziangkim ṭuanvo a la thluh ih 1954 ah a thi. A thih hnuah Kalaymyo ih Board of Mosque Trustees in ṭuanvo an run la. Leitlun ralpi vawihnihnak ah an capawl, zukpawl, le ca pawimawh dangpawl tla cu a kang thluh ih U Mamodin in ziangkim ṭuanvo lak a thok sal. A thih hnu ah an tlawng Mosque cu run kilkhawitu le ngiahsaktu a um nawn lo. 22nd October, 1993 ah care-taker committee in a run tharthawh sal. 1995 ihsin U Hlawn Tin Lian (Muslim Community ih rak tel) in an Mosque cu ṭuanvo a run la.
 
Buddhism
 
Mirang (British) in Chin-ram an lak hlanah kawlpawl in an biaknak (Buddhism) hi Chin-ram ah um dingin an rak zuam ciamco dah lo. Asan cu Chin-mi cu thih hnu thlarau thu zum kan si ruangah a si.

Kum zabi 12 (12th Century) hrawngah siangpahrang Alaungsithu (1120-1167) cu Cho hmunrampawl a thleng ih ‘Shwegunk’ timi hminsakin kawl pathian biaknak purang pakhat a rak sak. 1971 ah a kiangkappawl ah ling a hni ciamco ruangah a rak siat. Asinan 1975-1977 ah an sak sal. Himi ruangah Cho phunhnam lakah hlanlai pi ihsin Buddhism biaknak a rak um tin an sim ṭheu. Hmanseh himi ruangah Buddhism biaknak biatu Chin-ram ah an rak um tinak a si hrimhrim lo.
 
Buddhism biaknak Chin-ram ih a rak luh thoknak cu 1939 ah a siih Sayadaw Shin Oktamathara a siih Lungpi khua, Falam peng ah a rak um. December 27, 1995, Tlawngkai nithum 6:30pm, Mandalay airport ah Abiday Ekkamaha Tahdamma Yawdiga Buddhamah timi hmin peknak an nei. Sayadaw pahra cu Pakokku ihsin Kanpetlet ah an kuatih Buddhism biaknak thu an sim, a zumtu le thluntupawl cu phungki tlawngah an ret. Himi hi British ram nor tikcu a siih mirang (British cozah) in Chin-ram ah phungkipawl um a siang nawn lo. Himi ruangah Sayadaw Oktamathara khal Yangon ah a kir salih Buddhism biaknak a karh theihnak dingah tin siannak a dil. Kum 4 a rei hnuah siannak a ngah salih Chin-ram ah kir salin Buddhism biaknak thu a va sim sal.
 
U Oktamahthara cu Chin-ram ah a kir salih Tedim ah a thleng hmaisa. Cuhnuah Hakha le Zokhua, cun Falam ah Buddhism biaknak thupawl a sim. Kawlrampi zalennak a ngah tikcu ah purang le phungkitlawngpawl sak cih thei dingin a ṭulmi tlakrawh, cement le thil dang tete a rak khawl cia. Cumi hrangah Kalay-myo le Kalewa ihsin sayadaw pakua cu kawlram zalennak a ngah ni ah an ra thleng ve.
4th January 1948, 12:00pm ah a hmaisabik saklam Chin-ram ih purang cu sak a rak si. Cui purang cu tutiang khal Falam a umih a hmin khalah “Zalennak Thlacam Hlawhtlinmi Purang (Independence Prayer-fulfilled Pagoda) tiah theih a si. Chin-ram Falam khawpi ah purang an sak thei zo ih khawpi dang pakua khalah an sak peh bet. Tu ah Chin-ram ah purang paziat a um ticu felfai ih theih a har nan, 2001 statistics ih a tarlang dan vek asile 52,510 a si ding tin “Chin Church History” cun a tarlang. Buddhism biaknak thusimpawl cu “Ministry of Religious Affairs” ih thlahmi an si. Saklam Chin-ram ah Buddhist missionaries ra thleng cu mi malte an si, asinan phungkitlawng-pawl an din. Cumi lakah Falam ih ummi cu an Central Missionary Tlawng a si tin theih a si. Hngakṭah cawmnak tlawng khal an din ve. Matupi le Mindat, thlanglam Chin-ram khalah an thlengih Mindat ih “Buddhist Missionary Society for Southern Chin Hills” cu an centre a si. Thlanglam laitlang ih Paletwa cu Rakhine ramri a si thawn, Rakhine Buddists pawl siseh, an zatei umkhawmnak a si ruangah Chin-ram ih Buddists tambiknak a si phahnak khal a si.
 
Laipianism (Pau Cin Hau biaknak)
 
Kum zabi 19 tiangah Chin micu rirai (thingbul le lungbul bia) in ka um lai. Asinan kum zabi 20 a thoknak lam a thlen tikah Tedim peng sungah biaknak thar pakhat a ra suakmi a um. Hi biaknak thoktu cu Pu Pau Cin Hau a siih AD 1876 ah hmuhnak a rak neihnak ihsin thokmi ti khal a theih. Cangan dan rak sersuaktu khal a siih midang (ram dangmi) ih tuahsakmi silo a mah te rori ih cafang le cangan rak sersuak theitu a si. Cumi cu Pau Cin Hau le Chin Ca tin bung 6 nak ah famkim deuh in ngan sal a si. 
 
Pau Cin Hau cu Sukte hrin Pu Khan Lian le Pi Cing Zam tei fapa a siih unau hra an si. Pau Cin Hau cu 1859 ah Tedim ah a suak. A kum 17 ah nunau hrilfiah dawng (prophetess) Nuam Dim hnen ihsin Pathian ih hrilmi a si thu phuan a si. AD 1892 - 1896 ah Lusei (Mizo ram) a tlawng ih an khua, Lailu ih a ra tlun sal ahcun Zisu hngilh lonak ah lung a phun ih Zisui thlan parah thinglamtah a ret tin Lailui ih a tu le fa pawl lakih pakhat in a sim. Khristian hlabu sungih “Zisui thisen lo cun/Without Jesus’ Blood” timi tla a sak ringring tin A. Mcleish in a ngan. 
 
Rev. Thang Kam in Pau Cin Hau cu 1905 le 1906 ah Champhai ih a feh laiah Khristian zumnak thu a run tlunih cucun a mah bulpak ih biaknak thar hrangah lamhmuhtu ah a cang tin a sim.
 
1907 ahcun Mualbem ah a feh ih amai biaknak thu cu a tlangau thok. A kum 89, 28 December 1948 ah a thi. A biaknak run thluntupawl cu December 28 cun Laipianpai Ni (Laipianpa’s Day) tin kum tinten an run hmang. Cule a mah thluntupawl cun kum tinten “Hinlotui”, “Damlotui” timi thawn an mah le mah an ti thianghlim aw. A thluntupawl cun Pau Cin Hau cu Pathian ih kamsang (Prophet), Pathian ih tirhthlah, vanram sangka ongtu, khawsia phunkim dawisuak theitu, le mi tinkim zalennak pe theitu tin an pom. Chin mi sung ihsin rirai biaknak silo biaknak dang kenglut hmaisabiktu a si.
 
Pau Cin Hau cun awkam menih khawsia dawisuak thei dungthluntu 21 a nei. Cuhnuah a dungthluntu/tirhthlah cungcuang deuh ih retmi a nei ih “Laisang” (receiver of Scripts) tin an ko. Cumi hnuaiah Pu Hen Dam cu ‘Laimang’(script-boss) ah ret a si, Pu Vum Khaw Thang cu ‘Laitomang’ (Postal boss), le Pu Khai Za Deeng cu ‘Laiaatmang’ (Script writing boss) an si. 
 
Ti Thianghlim ‘Hinlo-tui, Damlo-tui’
 
1915 Laitui ih a um laiah a mang ah a var zetmi tidai (crystal clear water) van ihsin a tlak lai a hmu, a dawngih tithawl khatin a than. Pathian ih pekmi tidai thianghlim laksawng a si tin a ruat. Laitui khaw kiangih Vutmual ah thinghnah phun hnih ‘hinlo’ le ‘damlo’ timi pahnih a hmu ih tidai thianghlim sungah a thlak. Cumi cu ‘hinlo-tui le damlo-tui’ timi cu a si.
 
Himi tidai thianghlim cu damlopawl a dam terih mithi hman a nung ter thei tin an rak zum. Cun sual ihsin mi a ngaidam thei ih cui tidai intu cu kumkhaw nunnak an ngah ding ti khalin an zum asilole cu tin an rak zirh aw. 
 
Laipian Biaknak a karh
 
Pau Cin Hau cu khawsia dawi thei thluntu 21 lai a neih ruangah khawtin ah an tlawngih khaw 154 lai an fang, cun thlarau ṭhalo khawsia 68 lai an dawi. Tedim peng lawngah siloin Hualngo ram, Lusei ram, Falam peng, Hakha peng, le Manipur saklam state tiangah a si. Hi biaknak cu mi tampi in an rak zum. Tedim peng lawngah thluntu mipum 26,000 le Falam pengah 9700 lai an rak um. 1970 ahcun Pau Cin Hau ih biaknak Laipian thluntu sungtel hi 150,000 lai an rak kim man, asinan a rei tuk hlanah mi tampi cu Khristian biaknak ah an ṭhawn. 
 
Pau Cin Hau a thih hnu 1965 ah amah thluntupawl cun Valvum khua ah khawmpi (convention) an nei ih cutawk meeting ih teltu hmuahhmuah in Pau Cin Hau hminih biaknak lam hnaṭuanmi ah Zisu hmin hmanglo dingin thluthluknak an tuah. Cumi ihsin an hmin cu ‘Laipian Pasian Paina’ (God worshipping organization) tin hman a si. Asinan an mai lakih hrekkhatpawl in Zisu hmin telhlo cu an duh lo, ziangahtile amah Pau Cin Hau rori tla khawsia a dawi tikah Zisui hmin sal in a rak dawi. 1990 ihsin an pawlkom hmin cu Pau Cin Hau Jesus Church tin an hmang. (Chin Church History) 
 
Yahwehism
 
Himi biaknak hi 1980s hrawng ihsin kan Chin mi lakah a rung um. Hi biaknak cun Zarhte Ni (Saturyday) cu Pathian ih Sabbath a si. Cun Pathian ih hmin taktak hi Yahweh a siih Sabbath ul dingih thupek kan si ti zum le pomtu an si ruangah Yahwehism biaknak tiih khawhnak san a si.
 
Daw Sai Zi le Born-again Sabbath Church
 
1982 ah Falam peng, Hrianghnang khaw kiang ih Laikua ah “Sabbath Born-again Church” din a si thu theih a siih an hotu asilole a dintu cu Daw Sai Zi (Hram Thai nu), Rulbu khawmi a si. A nih hi rirai biaknak ihsin Khristian biaknak thlun hmaisa lamtu a si ve. United Pentecostal Church (UPC) ih a um laiah theihlo ṭong dawngtu tla a si. Thlarau thianghlim in Laikua cu hmunpibik (headquater) si dingin a sim. Lehhnu ah hi hmun cu khawpi a si leh ding tin simphuannak (prophesied) a rak tuah cia. 
 
1982 ah Daw Sai Zi cun umnak hmun a tuah ih amah ten Laikua hna ahcun a um thok. Hmailam ih a ra thleng dingmi thu a sim cianak ruangah hrekkhat cu sawm ṭulloin a hnenah an ra ih a umnak hmun ah an ra um ve. Inn 10 tiang hrawng cu an kim tiih sim a si. An nih cun cutawk ih umpawl cu siatralnak ihsin run an si ding tin an zumih Yahweh ih hrilmi lawng an umnak hmunah an ra thei tin an zum. Cubetah Chin-mi thuanthu ih ‘Chin-mi in ca kan nei nan uico in in thiar hloh sak’ timi kha hi hmun ahcun profet in a hmu tin an simih cui a hmuhmi cu hi hmunah tar a si ti khalin an sim. 
 
Khawmnak an neih tikah lungtopawl an sarih biakṭheng an dawlih me/kel cu mei-ur thawinak ah an tuah. An mei-ur thawinak cu a cemral tiang an kang ter. Asinan Yahweh ih sim le zirhdan thuthu in a cancan ah an mai ei ding hrangah a sa taan can an nei, a tangmi zate cu an ur thluh. Himi zirhawknak cu Hrianghnang putar pakhat ih simphuanciank (prophecy) ihsin rami a si tin an sim. An khawmnak ih muril cu thisen hi a luan tengteng a ṭul, culo asile biaknak diktak a si thei lo. 
 
Laikua ih an um tikah kiangkap thingkungpawl an hau, hramlak an siatsuah ih thingtheirah pawl an cingih an mai ei theih dingmi hlir tampi an cing. Ram nei taktaktu Hrianghnang pawlin himi cu an duhlo ih hi hmunram ihsin tlan ter an duh. Asinan an dawisuak theilo, asinan thuneitupawl hnenah thu an thlen ih lehhnu ahcun an tlan sal. 
 
Thang Cin le Sabbath
 
Sabbath Born-again Kawhhran a um hlan kum thum ah, Thang Cin cu thuamhnaw zianghman hruhlo, lawngfangkheh in kum thum sung um a thok. Cule ṭong loin kum sarih sung a um. Himi cu profet si dingih timtuahawknak asilole profet si dingih ṭulmi (full training course) a si. A nih cu Lungding khua mi a siih Laiva Reservoir kilkhawi tu dingih hnaṭuan a si.
 
1985 ahcun U Thang Cin, Daw Ni Dang, Daw Zung Ngen, le Daw Nun Cuai ih hohanakin Seventh Day Baptist asilole Sabbath Church timi cu Falam ah an din. Sungtel (members) 20 kiangkap hrawng an si. An profet Thang Cin cu a umnak Laiva ihsin Falam ih an kawhhran cu a vehvai phah. 
 
An biakkhawmnak ih thupitmi cu Yahweh ih thupek vekin Sabbath ulh ding a si, cun minung hrang thlacam le Sabbath kawhhran din vivo ding a si. Ṭhenhra ih ṭhenkhat tla an pe ih an ngahmi sumpai cu an pawlkom hrang le an hnaṭuantupawl lakkha ah an hmang. Khristian pawlih ni thupi thawn pehparin Khristmas le Kum Thar tivekpawl cu an pom lo, ziangahtile Bible ah a um lo. Cumi hnakin Bible sungih ummi Puanthlam puai (Feast of Tabernacles, Lantakpuai (Passover, le Pentecost) tivek pawl hi an hmang sawn.
 
2003 ah Zinghmuh tlangah sia 10 lenglo an that ih an profet Thang Cin in hmailamthu simnak (prophecy) a tuah. Hmailam thu a simciamipawl ih hmuitinmi cu kan rampi democracy diktak kan ngah tikah kan nih hi uktu party (ruling parties) sungtel kan si ding ti a si. Messiah le kan nih cu hi leitlun ih kum 1000 uknak ih uktu kan si ding tin an sim. Curuangah anmah le mah cu ‘Ram Thu Thlung’ an ti aw.
 
Sabbath timi hmin telh lo ih Yahweh timi hmin bun ih Sabbath ultu khal an um. Falam ih Tluang Kip Hnin ih hohanak in “Church of the Living Messiah” timi tla Falam ah rak din a si. An nih khalin Khristian pawlih ni thupi Khristmas le Kum Thar tivek cu an duhlo, cuhnakin Thukam Hlun ih Puanthlam puai, Lantak puai, le Pentecost pawl an hmang sawn ve. Tidai ih baptistma pek thu ahcun an nih khalin Pa, Fapa, le Thlarau Thianghlim hminin baptistma an pe ve, cule baptisma latu in Thlarau Thianghlim a congah hnuah a vawi hnihnak ah Joshua Messiah hmin in baptisma an pe bet sal. 
 
1989 ahcun hmuntin ah feh in Yahweh hmin in thusim in an vak. Sungtel (member) thar hrekkhat tla an ngah. An fehnak hmunpawl cu Tuisanzang, Gamlai, Pyidawtha, Chyanthagyi, le Tamu ah an siih hi hmunpawl ah kawhhran pawlkom tla an din thei. 1992 ih hminsinmi ah Lantak Puai ih teltu mipum 550 lai an kimih an zungpi (headquarter) ah Tedim an hmang.
 
Saya Ngul Khaw Pau ih sim danah 1980 ihsin “Hlimsang” (Spirit filled) zumnak, Sabbath ulh zumnak cu Tedim ah an din thok. 1981 ah Saya Lang Za Mang ih hohanak in Yahweh Kawhhran din a si. An zumnak cu Thlarau ih hruai dandan a siih an cangvaihnak khal thlarau ih simcia dan vekin a si. Zarhte Ni (Saturday) cu Sabbath tin an ul. Inn 6 le mipum 32 cu sungtel (members) an nei. 
 
1985 ah Saya Ngul Khaw Pau ih hohanak in ‘Assembly of Yahweh Church’ timi cu din a si. 27 March 1994 ah Thuam Go Lian in ‘House of Yahweh’ timi kawhhran cu Tedim ah a din. Yahweh hmin an pom ih Sabbath an ul.
 
#Note: Chin Kawhhran Thuanthu 'Cabu' ka suah dingmi bungkhatnak sungih malte ka run lo hlawm. Cabu ih a suah tikah thazang in pe ding khalin ka lo beisei.

1 comments: