“O” le “Aw” hman dan thu
“O” le “Aw” thu hi tu laifangih ca ngan thiam pawlih buai mi bik a si. Thenkhat in “o” cu short vowel( awphei tawi) asilole aw pitah hman ding. Cun “aw” cu long vowel( awphei sau) asilole aw sauah hman ding titu le thenkhat pawlin “o” khal hlawn cuang loin “o” le “aw” hman tawm theihnakah cun “aw” hi aw tawi (aw pit) khalah aw sau khalah hmang sehla cule “o” le “aw” rawi celcel loin kan um thei ding an ti.
Hi thu hi kei cun “o” aw tawi asilole aw pitah “aw” cu aw sauah tiin ka rak tang nasa nan keimah roriin Rangon ah Lai ca ka zirh haiih cunah “aw” hi aw tawi khalah aw sau khalah hman a theih ti ka tlawngta pawl hnenin ka thei. Zoh lo auhah “tawng” ti hi ka auh haiih tthenkhatin“tawng” ti’n an ngan, thenkhatin “tong” ti’n an ngan. Asinan “zoh” ti cu zokhalin “zoh” ti cu“zawh” ti’n a aiah ngan a theih lo lawlaw. Hi ruangah ka ruat salih “o” hi “aw” ih aw tawi a si lo. “o” hi amahte awsuah a neiih “aw” khal hi amahtein awsuah a nei ve a si ti ka theifiang.
‘O’ le ‘Aw’ hmanrawi theih lo mi pawl cu: bo, co, do, fo, ho, ko, lo, mo, no, po, ro, so, to, ‘to, vo, zo, le tawng cemnakih “h” um mi pawl an si.
“o” le “aw” hmanrawi thei lo mi pawl;
(1) “bo co do…………………….zo” tiang………
(2) Oh…………………………………………………………….
(3) “boh coh coh ………..zoh” tiang ……
(4) “ngo kho pho……………hro” tiang……..
(5) “hloh…………………………….’thoh” tiang…..
(6) “hngo thlo……………………………………………..
(7) “hngoh thloh………………………………………..
A tlun lam ta vek pawl cu ziangtik khalah “o” aiah “aw” na ret thei lo. “o” aiih “aw” na ret a si le a sullam lole a awsuah a bangaw thei lo. A neta bikih (k l lh m n ng p r rh t) um mi pawl cu “o” aiah “aw” hman sawn ding a si.
‘Thimnakah: bok ti cu bawk tiin ngan ding a si.
‘tong ti cu ‘tawng tiin ngan ding a si.
Kom ti cu kawm tiin ngan ding a si.
Dolh ti cu dawlh tiin ngan ding a si.
Polh ti cu pawlh tiin ngan ding a si.
Vok ti cu vawk tiin ngan ding a si.
Curuangah a pahnihih hmang ‘tawm loin “o” aiih “aw” a hman theihnak pohah cun “o” hmang loin “aw” hi aw tawi khalah aw sau khalah hmang lawlaw sehla, cun “o” cu “aw” ih a ai a awh thei lonak pohah “o” hmang sehla a ttha sawn ding tiin ka hmu.
- A tawah ka cawm. (aw pit, aw tawi).
- Nauhak pawlin cawm an dawl. (aw niam).
- Cawmtu na nei maw? (aw sang).
Cawlhhmun ti cu colhhmun ti loin cawlhhmun tiih ti ding a si. Curuangah a tlunih “o” le “aw” hmanrawi theih lo mi pawl lawngah “o” hmang sehla, cu lo pohah cun “aw” hi aw tawi, aw sau, aw niam le aw sang hmuahhmuah hman ding a si.
Lai caih a thupi bik mi vowel pawl (a,e,i,o,u,aw) hi anmah um dan ciauin hman a si le theihfeng a awl sinsin.
a e i o u aw,
ba be bi bo bu baw,
tta tte tti tto ttu ttaw,
A tlunih ta pawl kha ‘tha te’n siar awla, cun “ng” bet aw. ‘to le ‘taw khi vawi khatin siar kir sal aw.‘to ti cu ng na bet a si le a awsuah cu ‘taung ti zik zuakzawn a suak ding. ‘taw ti cu ng na bet a si le ‘tawng tiin a suak ding. Hi ruangah a si “aw” hman hi a dik sawn kan tinak. Hiti a si ruangah “o” hman lo lawlaw ding tinak a si lo. “O” lawng hmannakah cun “o” hmangin a dang hmuahhmuahah “aw” hman ding kan tinak a si. Vowel pakhatin aw khat lawng kan suahter a si le a ‘tha, “o” bulih aw hnih kan suahter hi umzia a nei lo. “O” khal amahte’n aw a neiih “aw” khalin amahte’n aw a nei.
Kannih tlangpar mi pawl hi zohmanin kanmahte ca kan rak nei lo. Mirang pawlih in tuahsak mi hlir a si. Curuangah Mizo thu cawng, Hakha thu cawng kan tiawk rero hi a dik lo lawlaw. Mizo (Lusei) le Hakha hi anmahtein ca an rak nei maw kan ti le an rak nei lamlam lo. Mirang ih tuahsak mi lawng an nei. Mirang ih tuahsak ciauciauah khui ha a ‘tha sawn khui ha a dik deuh ti lawng a um thei. Mizo le Hakha ta kan cawnmi a si lo ti cu ca thiamih thu theitu cun theih ding a si. Mirang ih in tuahsak mi hrekkhat hi a ‘tha tawk lo kan tiih kan thleng mi tla a um zo na’n Lai ca zingzawitu mi malte lawngih theih a si. Lai ca in rak tuahsaktuih an rak hman mi kan thlengmi hrekkhat pawl cu;
Kl ihsin Tl ah le Ts in C ah ti a si…..Tthimnakah: Zinghmuh tlang ti hi hlanah cun Zinghmuhklang ti a si. Ca ti khal hi Tsa ti a si.
Kl in Tl ih kan thleng mi hi Lusei ca tuahsaktu pawlih ta a dik deuh a si tiah upa pawlih an rak thleng miah hi cun kan buai lo. Lusei ta an cawng ti khalin an rak ti lo. Ti theih khal a si lo. Ziangah tile Lusei pawlin anmahte ca an tuah mi a si lo, Mirang ta kan cawng ti ding sawn a si. A dik sawn mi cu cawn ding a si ko.
Ts ihsin C ih an rak thleng khal hi zohmanin kan buaipi lo. Ts ihsin C ah hi cun Lusei ca rak tuahsaktu paih ta an cawng ngaingai lo. Lusei ca ah cun C aiah Ch an hmang. Ti duhsan cu kan rak hman sual mi hi a ‘tha deuh sawn mi a umah cun cawn ding le thleng ding hrimhrim a si.
Lusei ca rak tuahsaktu pawlin hlanah cun “o” hi aw tawi (short vowel) ah an rak hmangih “aw” hi aw sau (long vowel) ah an rak hmang lawkih a ‘tha pam tiin an rak hmu lawk. Asinan khawteih an hun zirh ciamco taktak cun a rak ‘tha lo ti le mi a tihnaihnawk sawn a si ti an hmu fiang. Hitiin an rak ngan “…..it was mistake to use two different symbles or those two sounds…..” an ti duhsan cu “o” hi a lak le “aw” ih aw tawi vekih an hmanrawi mi hi a si. “O” le “AW” hmanrawi lo ding an tinak san a si.
‘Thimnakah: Na ‘tawng (‘tong) tam tuk. Nan vawk (vok) a suak.
‘Tawng tiih ngan na, ‘tong tiih ngan na. Vawk tiih ngan na, Vok tiih ngan na, a um celcel ruangah ziangha a ‘tha deuhding ti an ruatih, Awphei (Vowel) pakhatin aw pakhat lawng suah seh, cule himi buainak hi awltein an thleidang fel thei ding ti an hmu. Awphei (vowel) ti mi cu a, e, i, o, u, aw, pawl hi an si. Curuangah “Aw” hi aw tawi (short vowel) le aw sau (long vowel) khalah hman a theih a si ti an hmu fiangih “aw” ih aw tawi aiah “o” hmang nawn loin “aw” hi aw tawi le aw sauah an hmang ‘tawm.
Vo le Vaw hi ‘tha te’n siar awla cui hnuah “k” bet aw. Vo ihsin maw Vaw ihsin ha aw dik a suak ti na thei mei ding. Vo ihsin a si le a awsuah cu Vauk tivekin a suak ding. Vaw a si le Vawk ti roriin a aw a suak thei. Curuangah “aw” hi aw tawi khalah aw sau khalah hman a theih ti na theihah cun na buai nawn lo ding. “O” hi a lak le “Aw” vekih kan suahter hi a ‘tha lo lawlaw. “O” cu amah “o” aw lawng suahter ding a si. “O” hi “Aw” ih aw tawiah hman hrimhrim lo ding.
a, e, i, o, u pawl hi aw tawiah maw, aw sau khalah simaw a awsuak an bangrep ringring. Curuangah “o” khal hi amah a hmannak lawng “aw” ih a ai a awh thei lonak pohah an hmangih cu lo pohah cun “aw” hi aw tawi khalah aw sau khalah an hmang lawlaw. Hiti vek a si ruangah ca an ngan tikah “o” maw hman dingih “aw” maw hman sawn ding tiah an buai nawn lo.
Kl ihsin Tl le Ts ihsin C ih kan thleng thei bangin “o” khal hi amah a hmannak “aw” ih a ai a awh thei lonak pawl:
(1) “bo co do, fo, ho, ko, lo, mo, no, po, ro, so, to, tto, vo, zo”
(2) “oh”
(3) “boh coh coh, doh, foh,hoh, koh, loh, moh, noh, poh, roh, soh, toh, ttoh, voh, zoh”
(4) “hlo, hmo, hno, hro, kho, ngo, pho, tho, ttho”
(5) “hloh, hmoh, hnoh, hroh, khoh, ngoh, phoh, thoh, tthoh”
(6) “hngo thlo”
(7) “hngolh thloh”
Lawngih kan hman a si le buainak a um nawn lo ding. “O” in i rak ciahneh tuk zo ti men ding a si lo. Keimah rori khal “O” hi aw tawiah “aw” hi aw sauah rak hmang dahtu ka rak si zo na’n a thiam pawlih an ti mi hi a dik maw dik lo ti ‘tha te’n ka zingzawiih a dik tiih ka theih hnu lawngah ka ruahnak hlun ka thleng mi a si.
pa pe pi po pu paw
pah peh pih poh puh pawh
parh perh pirh porh purh pawrh
sa se si so su saw
sah seh sih soh suh sawh
sang seng sing song sung sawng
tta tte tti tto ttu ttaw
ttang tteng tting ttong ttung ttawng
za ze zi zo zu zaw
zah zeh zih zo zu zaw
zang zeng zing zong zung zawng
A tlunih zohtthim ding pawl hi zoh awla, pawrh timi hi po ihsin maw paw ihsin raah ha a awsuak a dik deuh zoh aw.
Po- Porh (Po ihsin ra mi a siih rh kan telh ruangah “o” awsuah kha “aw” vekih awsuah kan suahter hi a dik lo, porh ih a awsuah cu paurh tivek a si, a dik lo).
Paw- pawrh ti hi a dik mi a si.
So song (so ti a si le saung tiin a aw a suak, a dik lo).
Saw sawng (a dik), aw hi aw tawi le aw sau khalah a ngah.
Tto- ‘tong (ttong ti a si le ttaung tiin a aw a suak,a dik lo).
Ttaw- ‘tawng (a dik), aw hi aw tawi le aw sau khalah a ngah.
Zo- zong,(zaung tiin a aw a suak, a dik lo)
Zaw- zawng (a dik),aw hi aw tawi le aw sau khalah a ngah
Ka rualpa pakhatin Zongte ti cu Zawngte tiih ngan lo ding a khaw mi na si loih zianghman thinnatnak na nei lo, in ti dah. Hihi a theih lo thu a si. Hlan ihsin acozah khalih an rak hman mi a si a ti. Zongte tiih ti ding maw, Zawngte tiih ti ding ti thuah an khaw pawl tokhawmin thurelcatnak an nei lo. A rak ngan hmaisa biktuin Zongte tiah a rak ngan men ruangah a si sawn. Stevenson cabu sungah tla cun “o” a hmang lo lawlaw. Lehhnu ih Acozah hnatuantu pakhat khatih ngan mi a si.
Kan khua Khawlung hi acozah office sungah cun Khualung tiin si an ngan. A dik lo a si kan ti ruangah Khawlung tiah kan ngan. Khawlung tiin kan ngan ding tiah ko khawmawin thurelcatnak kan nei lo. Tiduhsan cu khuahlanih kan rak hman dah mi a si tiih a sualpi khal ‘tul lo tukih kaih fetfet ding a si lo. Zote, ti mi le Zawte ti mi zoh awla “o” hi “aw” ih a aw tawi a si lo ti cu na thei mei ding. “O” hi “aw” ih aw tawi a si le Zawte tile Zote hi a awsuah an bangaw lo, an dangaw verver. Zote aiah Zawte ti a theih lo bangin “ng” na bet ruangah “aw” ih aw tawi cu “o” a can theinak san a um lo. Ng na bet bulih “o” kha “aw” ih aw tawiih na hman hi umzia a nei lo lawng si loin nangmah riangri kha a lo tihnaihnawk sawn ti thei aw. Buai lonak dingih kan buai mi hi mak na ti zet ding. Ramsa thuhla rel a si le Zawngte cu ramsa hmin a si dingih khaw thuhla rel a si le khaw hmin a si ti theih mei ding a si. Hiti vekih buai ‘tul lo mi kan buai rero hi thil ‘tha a si lo. “(1) Zawngte ah ka tlawng. (2) Pu Kam tein zawngte an nei” ti cu Lai ‘tawng thiamtu hrangah cun theih sual ding a um lo. (1) nakih Zawngte cu khua a si ti le (2) nakih zawngte cu ramsa hmin a si ti cu theih a theih mei. (1) nakih “aw” hi hinah cun aw tawiah kan hmang tinak a si. (2) nakih “aw” hi hinah cun aw sauah kan hmang tinak a si. ‘tawngfang pakhat (one word) lawng zoh a si le “aw” ti mi hman hi (aw = sound asilole aw=yes) tinak a si thei. Buai duhah cun buai ding cafang tampi a um. Buai hi hnaihnawknak a si kan ti ruangah “o” le “aw” hi a dangaw verver kan ti reronak san a si. “Aw” hi aw tawi khalah aw sau khalah hman a theih ti na theih cun “o” le “aw” thuah na buai nawn lo ding. “O” cu amah hmannak lawngah hmang sawn awla na buai nawn lo mei ding. “O” hi “aw” ih aw tawi vekih na hman ruangah “aw” thu cawng na si sawn a si. “O” hi “aw” ih aw tawi vekih na hman a si le “o” hi “aw” ih a lem (attuh) vekah na canter a si sawn. a, e, i, o, u pawl hi aw tawiah maw aw sau khalah simaw a awsuak an bangrep ringring. “o” khal hi amahte aw tawi, aw sau a nei ve. ‘Thimnakah: Zo ruangah an lo purring (zum lo)? Zo kan fehih, ruahpiin in tawih. Zo ti mi hi aw tawi a si le minung tinak a siih aw sau a si le hramlak ram tupi tivek umnak, a daih deuhnak hmun a si. “O” hi amahtein aw tawi le aw sau a nei. Laimi na siih Lai ‘tawng thiamtu na siah cun a tlunih ca hi na buai lo ding.
Mak ka ti zet le ttha ka ti zet pakhat cu kan dung ka pu Sum ih “America Ka Tlawngsal” ti mi cabu a ‘theh pekah khawte lam pawl bu khat ciar pek a tumih kaw hmin a ngan tikah Zawngtetiin a kutin a ngan. “Ka pu, nangmah rori ih “aw” na hman kha. “aw” hi a tawi khalah hman a ngah kan ti mi cu a dik rori a si hi,” tiah ka tiih a hni tutti. Ka pu hi a ngan sual a si lo, a ngan dik sawn mi a si. Ka pu cu mi dai zet a si ruangah “aw” hi aw tawi khalah aw sau khalah hman theih a si tiah a tlangau lo fangfang men a si. Amah hi MCC ih a hna’tuannak khal calai lam a si ruangah linguist (‘tawng lamih mi thiam) pawl khal vawi tam nawn a sut zo. Ka pu hi Lusei uar ciamco pawl khal a si lo, cun Lusei thu cawng tivekih dik lo tukih kan tiawk ciamco hi a ttha lo. Pastor sinsin tla cun hiti vekih ‘tawng ngai mawi lo zet hman hi kan ram tuah’thatnakah a ‘tangkai lo zet mi ‘tawng a si.
Lusei dictionary rak tuahsaktu James Herbert Lorrain ih dictionary sungih, “The one particular in which we found it necessary to deviate from it to any extent was in the use of “aw” for the long vowel sound as in the English awl, fall, law, etc. For the short vowel sound as in the English words pot, on, long, etc., however, we adhered to the Hunterian system and used “o” which at first seemed to be quite satisfactory.” A ngan mi hi siar awla na theifiang mei ding. “O” which at first seem to be quite satisfactory ti mi hi “O” hi “Aw” ih aw tawi ah a ‘tha vek a bang asilole lung a tling vek a bang a tinak a si. James Herbert Lorrain in hman a rak tum lawk na’n tivekih leh ding a si lo. Seem ti mi hi na theih lo a si le dictionary sungah zoh aw. A si lo zawngih leh ding a si lo. Seem ti mi cu “si vekih lang, bang, vek bang” ti a si. “a si, a dik, a ttha” tinak a si lo.
Ca ti mi cu ttawng thiamtu pawl hrangih tuah mi a si. ‘Tawng thiam lo pawl hrangih tuah a si lo. ‘Tawng thiam lo pawl na ruat a si le thiam dingin zirh sawn aw. Ka rual ti mi hi kan unau Tedim pawl cun ziangtik hmanah rual ti mi hi dik takin an siar thei dah cuang lo ding. Anmah ruah ruangih a ‘tul lopiin ka lual ti asilole ka dual tiih kan ngan a si le kan ca a siatsuah sawn ding. Tiduhsan cu kan ‘tawng thiamtu hrangah cun a san theih lo ding a um lo vekin siar sual hrim loah cun siar sual a theih lo lawlaw. Ziang e, ti thiamih Lai ca thiam feltu hrangah cun Lusei ca (Lusei-in anmahte ca an nei lamlam lo. Mirang pawlih tuahsak mi kan ti zo kha) hi a mawi tawk siar thei lo kan um lo. Lusei ca ih ttawng ti mi hi kan siarah zohmanin aw sauin kan siar dah lo. Aw tawi lawnglawngin kan siar ringring. Kan Lai ca bulih ‘tawng ti mi hi aw sau-ih kan siar hrim hi, tihrim a si ti cu a fiang lutuk. Kan rel zo bangin Lai ca le Lusei ca in tuahsaktu pawl hi Mirang an si ti hi theih ringring a ttha. Lusei thu cawng khal kan si lo, Hakha thu cawng khal kan si lo. A ‘tha sawn le a dik sawn cu cawn hrimhrim ding a si. Lusei ca ih a ttha lo mi pakhat cu C aiah Ch an hman mi hi a si. C aiah Ch an hman ruangah Mirangih Chair ti hi Cer ti leChaper ti hi Capter, tvk……dik lo zetin an aw an suahter. C aiih Ch an hman ruangah Ch ih thawk mi Mirang ca an siarah an siar sual ttheu. Mirang pawlin “O” le “Aw” thuah cun an tisual mi an hmuh sal zo thu Pu Buanga ih dictionary sungah kan hmu thei. A cemnakih amah James Herbert Lorrain (Pu Buanga) ih ngan mi Mirang ca ka telh. Siar awla na thei mei ding. C aiih Chan hman sual ruangaih Mirang ca an siar tikah Chair> Cer, Chapter> Capter an ti ttheu mi hi cu an ngan tel lo. Hinah hi cun Mirang an mawh lo. Ziangah tile Lusei pawlih Mirang ttawng thiam le Mirang ca siar thiam an um lo asilole an mal tuk lai ruangah ca rak tuahsaktu pawlin an siar sual a si ti an theih lo ruangah a si. Tu tiang hmanah Lusei pawl hi Ch ih thawk mi Mirang ca hi an siar sual ‘theu. Kan dung September 2005 ih hlasak thiam le mi mawi Liandingpuii le Yangonih an run ‘tumah ka va khawm veih thusimtu Dr. P . C Biaksiama in Chin kan unaute ti dingah Cinkan unaute tiin a ti. Amah hi cathiam zet le Mirang ca khal thiam zet a si na’n C aiah Ch an rak hman ruangah a ralring loih anmai ti kelih a ti ruangah a ti sualnak a si. A siar sual nawn lo khal cu an um rero na’n a tam sawn cun an siar sual lai thotho. Mirang pawl (Lusei pawl an si lamlam lo) ih a dik lo a si ti an theih ruangih an remsak zo mi “O” le “Aw” thu hi cu a ttha mi le a dik mi a siih cawn ding hrimhrim a si. C aiih Ch an hman mi hi cu zokhalin cawn ding a si lo. Na cawn le Mirang ca na siarah na buai tengteng ding.
Cun, mi el duhnak men le ttul lo tukih catluan (sentence) tawite thawi tahtthimnak tuah ciamco hi thil ttul lo tuk a si. ttawngfang pakhat thu kan sim zo bangin “aw” hi a duh le sound tinak khal a siih, a duh le yes tinak khal a si kan ti zo bangin catluan tawite lawnglawng ruatih mi buaiter tum ciamco hi mi tibuaitu menah a cangaw sawn. ‘thimnakah: Ka pawhte a bom a na, rawl suan I ra bawm aw. Hiti vek hi ruat rero awla thil cang theilo le thil ‘tul lo tukih “aw” hi a sual zawngin hmu hai seuh ti duhnak a si. Pawhte bawm pawlin ziangtik hmanah pawhte bawm ruangih rawl suan bawm a ttul thu an sim dah zik lo. Nunau an siih ningzah nei mi an si ruangah pawhte bawm thu hi miih theih le rel khal an duh lo ding, cu lawng si loin pawhte bawm ruang menih rawl suan bawm ‘tul tiang lawmamih na an um a si le mi vanduai pittawp an si, lole mi ze lutuk an si ding ti cu ruat thiamtu pawl hrangah cun a awl lutuk. Ka pa Bawk bokbawn rulah a bok. Hi khal hi thil um thei a si lo. A pa Bawk cu mi a a si loah cun bawkbawn rulah a bawk ngelcel zik lo. “Aw” lawng hman theihnak veve a hnuaiih ca tluan hi siar awla Lai ‘tawng thiamtu na siah cun awthluk bangrepin na siar lo ding. “Rukru pawl pawl lo ding”. Pawl ti mi ‘tawngfang pahnih hi a awsuah a bangrep lo. A hmaisa deuhih “aw” hi aw tawi a siih a neta deuh hi aw sau a si. A hmaisa deuh khalah “O” in a ai a awh thei lo. Hiti vek bangin a tlunih hnihsuakza tahtthimnak “Ka pa Bawk bawkbawm rulah a bawk” ti hi “aw” hlirih hman mi a si. Lai ttawng thiamtu hrangah cun an siar thiam tuk ding ti cu a fiang lutuk.
“O” le “Aw” thu lawng hman si lo double lole a sang, a niam tuah duh tuktu pawlih an ti ‘theu mi “Ka rangin rang rang a to” khal hi, mi pawlhnak men fang a si. Lai ‘tawng thiamtu hrangah cun awthluk bangrepin an siar zik lo. Thuanthu ngan thiam, ca phunphun ngan thiam pawl cu catluan tawite lawng ruatin ca an ngan dah lo. Ca ngan thiamtu le thuruat thiamtu pawl cun ziangtik hmanah hiti vek catluan mak lo tuk hi tah’thimnak khalah an hmang dah lo ding. Mi el duh le tihrim duh ruangah catluan tawitete hmangih an ti mi hi theihthiamah cun hnihsuakza a si sawn. Thuanthu ngan thiam le ca phunphun ngan thiamtu pawl cun ttul lo lutukah a harsa zawng an hawl hrim dah lo. Thuhla pakhat kan ngan tikah ka ti cia vek thotho a si pang maw tiah kan ralrin lai takih hiti vek ‘tukmaw’tak tuk tah’thimnak kan ngan hi ca siartu kan hmuhsuam vek a bang sawn lo maw? Ca ti cu a thu (Mirang ttawng cun a context an ti) zohin theih a theih an ti mi hi ruat ding a si sawn. Hi ruangah loziang Bible khal catluan pakhat lawng zohih a tican uar tuk cu tisual pang a awl tuk an ti ‘theunak, context (a tlun thuah ziangti’n a nganih a hnuai thuah ziangti’n a ngan ti zoh bet ding) zoh a ttul an ti ttheu mi hi umzia a nei hokhaw. Tiduhsan cu ‘tawngfang pakhat le catluan pakhat men lawng ruatih kan rel ttheu a si le kan tisual ‘theu ding. Ziang ruangah a sualih ziang ruangah a sual lo ti vek le simfiang thei ngaingai loih kelpa ‘tanih ‘tan men le khuahhlan kan ti kel tiin a dik lo deuh a si ti khal thei cingih kan ‘tan rero hi mipi duhdawttu taktak kan si thei ke maw? Cu lo asile kawhhran kan tam le kan mal tivek men ruat tlain kan ti a si pang maw? Calai hi minung kan tthansonakih tawhfung a si ti theih ding a siih, a dik le dik lo hawl sawn ding a si. Kei ka hrangah cun Baptist, Revival, Gospel, Presbyterian, Methodist, Advantist, tvk….hi in tihnaihnawktuah ka ruat lo. A ‘tha sawn a siah cun an thu kan thlun ding. A dik mi a siah cun ka pawmpi thei mei. Calai thu men ruangah Pawl tlan tengteng ka tum cuang lo. Calai ngan dan hi a kawhhran zawngih ruat ding a si lo, a dik maw dik lo ti ruat sawn ding a si. Kawhhran bangaw lo, zum dan khal bawngaw lo hmanseh calaiah cun ngan dan hi cu lungrual a theih.
“Aw” hi aw sau a si ringring lo. Aw tawi, aw sau, aw niam, aw sang khalah hman a theih ti na theihah cun “o” le “aw” thuah na buai nawn lo dingih na fiang vuarvi ding.
Lai ca in rak tuahsaktu J.H. Cope vekin Lusei ca rak tuahsaktu James Herbert Lorrain khalin “o” hi “aw” ih aw tawiah a rak hmang lawk na’n a taktakah “o” hi “aw” ih aw tawiih hmanak a ‘tulah cun a hliakhlaitu a zirhtu taktak Welsh missionaries pawl thu a lun sawn thu na hmu ding. Amai’ rak tuah hlun mi hman tanin a ‘tha sawn ngai a ti mi a thlun thei. J.H. Cope khal hi rak sim theitu rak nei ve sehla cu a ti hmaisat mi hi a thleng thei ve lo ding kan ti thei lo. Kl ihsin Tl, Ts ihsin Ckan thleng thei zo kha. “O” le “Aw” thuhla ih kan buai celcel mi hi a lo ti fiang vuarvi ding. Lusei ta cawn mi a si lo zia thu khal na hmu tengeng ding.
Mizo (Lusei) dictionary rak tuahsaktu pa James Herbert Lorrain (Pu Buanga) rak ngan mi “o” le “aw” thuhla
ORTHOGRAPHY
“Before very recent times the Lushais (Chins) had no written language. When, for instance, they desired to momenmorate the prowess of the dead they resorted to symbols: on the memorial pillar of a man who had killed an evemy in battle, they carved a human figure; if he had killed a tiger they cut out a representation of that animal. From symbols such as these as in the ancient civilizations, an alphabet might have developed, but in the meantime the language was reduced to writing by Europeans and the system adopted was so simple that thousands of Lushai have already learnt to read and write”. Thus wrote the late Rev. F.J Sandy of the Welsh Mission in the Introduction of his “Elements of Lushai Grammar” in 1920, referring to the work of Mr. Savidge and myself in our early pioneering days at Fort Aijal (Aizawl) in 1894-98.
In reducing the Lushai language to writing we followed, as I have already mentioned, the phonectic Hunterian system of orthography as closely as possible. The one particular in which we found it necessary to deviate from it to any extent was in the use of “aw” of the vowel sound as in the English awl, fall, law, etc. For the short vowel sound as in the English words pot, on, long, etc., however, we adhered to the Hunterian system and used “o” which at first seemed to be quite satisfactory.
But later on, when we had gone to the Abors and Miris, and the Welsh missionaries, the Revs. D. E. Jones and Edwin Rowlands, were continuing our work in the North Lushai Hills and teaching many of the tribesfolk to read and write, they discovered that it was a mistake to use tow different symbols or those tow sounds because in Lushai (Chin) speech the one was constantly changing to the other. As soon therefore as we were transferred to South Lushai (Lunglei region) we had a conference with the Welsh missionaries in the North about the matter. They had already adopted “aw” to represent both the above long and short sounds – placing a circumflex accent on the long one when necessary to distinguish it from the sort one. Our own experience in reducing the Abor Miri language to writing and convinced us also that vowels closely allied to one another, and which are liable to change from one to the others, should (diacritical marks excepted) be represented by the same symbol. We could therefore see the necessity of making an alteration in our orginal Lushai system, and, as we could discover no better solution than that suggested by the Welsh missionaries, we agreed to their proposal.
Hminsin:”Lai ca ngan dan” ti mi cabu Alfred Paro ih ngan mi sungta a si. t tawcuk kan neihlo ruangah t tawcuk ai ( ‘ ) kan hmannak a si.
0 comments:
Post a Comment