Chinland Qua Vadis?

CHINLAND

QUO VADIS?

CHINRAM KHUI NA FEH DING 

Ngan thu:

Dr. No Than Kap

A SUNG THU PAWL

Hi Cabu hi

Sunlawihnak

Cangan tui thutawi

Geneva khua UNO ih thusimmi

Ziangruangah

01. Chinram le miphun.

02. Zalennak in Sâl ah.

03. Lakhrantheinak (Right of Secession)

04. Democracy le hnamdamnak

05. Humhimawk hi thilsual a si maw?

06. Thahrum le a nem zawng.

07. Ziangah kan tangrual lo?

08. Hruaitu leh policy.

09. Nehnak co.

10. Nehnak ding san

11. Krifa le ram hnatuan

12. Mah le mah rinsan aw in

13. Ziang kan ei ding

14. Mahte rorel theinak & Zawmawk salnak

                   (Self-etermination & Reunification)

15. Mahte rorel theinak (Thuneinak sang bik) 

HI CABU HI

Rampi pakhat dinsuah timi hi tuhlan Chin (Laimi) pawlin an rak thei lo. An theih mi cu mi cak deuhin mi dang a va doneh tikah a uk ding mi lalram va din lawng a si.Cui lalram cu a fatepawl cun an run thenaw sawngih mah le lalram cio ah thuneihnak sang bik an nei.Hi pawlin an unau hrangah ram an kauh ter vivo lo tla ahcun an uk mi ram cu a fate zet. Cutin kan Chinram cu hiti vekin “lal” pawlin an rak uk.

Mirang pawl an ra thlen laiih a cak bik “lal” cu Falam (Taisun) lal a siih tlangsuak upa panga thawn ram a rak uk. Mirangpawl ra thleng lo sehla Falam lal hin Chinram pumpi a uk men ding. Mirangpawl cun lal le lal karlak ih doawknak cu a tawp ter hnuah lalpawl thuneihnak cu pawmpi in tual sung ukawknak cu an kut ah a ret.

Kawlpawl ruangah ziangvek a rung thleng thei tile Kawl pawlin ziangvek ukawkdan hman an tum ti theifiang ta hmaisa loin, Chin pawl cun Kawlpawl cu an rak kawp ih zalennak (independence) an la. Kawlpawl cun Colony roreldan an hmangih Federal dawk Unitary dawk ukawkdan hnuaiah tlangparmi (Chin telin) pawl cu an “uk mi” ah an retih anmah cu “uktu” ah tuah aw.

Pu No Than Kap ih “Chinland Quavadis” hi Burma ram ah, rampi pakhat dinsuahnak thu thawn pehpar in, Chin tong in, asilole tong dang khalin, ngan hmaisa bik a si. Hi cabu hi Chin Miphunpawl, a hleicein tulai santhar minopawl ram thuhla le rampi dinsuahadan thei ter hmaisa biktu a si ding.

                                                                      

Dr. Vumson

Author of

ZO HISTORY

SUNLAWIHNAK

            Ralpawlin a na bikin an hremih an thih ni tiangin an hnatuanpipawl le ram le miphun phatsanlotu – Maung Sein (Matupi), Lian Sang (Tedim), Biak Thiang Hoe (Hakha); an meithal kai in an thih tiang dung tawlhlo in ral dotu – Thang Nawl (Zephai), Thawng Lian Piang le Than Vel (Falam), Lin Tuk (Paletwa) le Khai Tai (Matupi), Bawi Kham (Hakha)…

            Sungkhat lainapawl tuamhlawmlo in hramlakah natnak phunphun tuar in ram hrangih nunnak pe zo tu- Tluang Lian (Tahan), Mawi Li Lian (Falam), Sui Kung le Sang Za Hmung (Hakha), le…

            Rirawn tihal tuarin, thlan le thisen suakin hnam damnak le zalennak hrangih hna ka tuanpi Chin pacang tha (a hleice in Jan 31, 95 ih thlanmual in liamsan zotu Vice President-cum- Defence Secretary Col. Tlung Luai) le nutlingpawl cu – hi Cabu thawn cawisang in ka sunlawih a si.

            An pekawknak le tuannak pawl  cu a lak men a silo ding ti le kan ram in zalennak a hmuh hi sersiamtu cung Pathian duhdan asi ti hi ca siartu hmuahhmuah in kan theih ih kan pawm ka beisei. 

ANGANTUI' THUANTHU TAWI

                                              

Hi cabu ngantu Pu No Than Kap (Revolutionary name - John Khaw Kim Thang) hi 1953 ah Ngailan khua, Falam peng ah a piang. 1988 August thla ihsin Chin National Front (CNF) President a tuan thawk. Chin National Army (CNA) timi Chin ralkap cu November 14, 1988 ah a din.                 

1988 Nov 19, ah Democratic Alliance of Burma (DAB) ti mi cu Burma ram ih Pawlpi 22 zawmkhawm ih an din mi dintu lakah a tel ve. National  Democratic Front (NDF) ti mi Burma ram ih tlangpar mipawl ih din mi ah CNF cu Chinmi ai awh in 1989  March 2 ah a luhpi. NDF ah CNF  cu sungtel  hleikhat (11) nak a si.

            Amai tuannak le zuamnak ruangah Chinram Pawlpi pali   (1): Pu Myo Aye ih hruai mi Chin National Organization (CNO); Pu Mang Tling (ex MP) ih hruai mi Chin Democratic Party (CDP);  Pu Mang Khan Pau ih hruai mi Zomi Liberation Front (ZLF) le Pu Sang Hlun ih hruai mi Burma Democratic Front (BDF) pawl cun CNF cu Nov. 15, 1988 -  March 1989 sung ah an zawm.

            Nov 15, 1988 ah Kachin Independence Organization (KIO) hotu Chairman Brangseng thawn bawmaw ding ih lungkimnak thukam an tuah. Hi thu kam vek in Chin ralkap   82 cu   Kachin ram ah Dec.1988 – Feb.1989 ah an thlah. 

            CNF President dinhmun in Chinpawl thuhla le zalennak hmu ding ih an hnatuannak pawl leitlun theihah thuthangca in siseh, Radio (BBC etc) in si seh a ausuahpi.

            July 1994 ah Geneva khua ah UNO hnuaiih WGIP tokhawmnakah Chin thuanthu le harsatnak an tawn mipawl thusimnak a nei. Himi Chin hnah thlakpawl aiawh in UNO hna theih ih thusimnak hmaisa bik a si.

PU NO THAN KAP IH THU SIMMI

GENEVA KHUA (UNO)

(JULY 27,1994)

Pi khawmhruaitu,

            Hitivek zah um zet pawlpi hmaiah lairel  ding mi panganak thu thawn pehpar in thusim theinak can ka neih ruang ah ka lungwi. Hi pawlkawmnak ah hin Chin miphun pawl zalennak (mahte rorel theinak) nei ding ih tuan re rot u CNF President dinhmun in ka ra t el ve.

            India le Burma karlak ih um Chinram  cu peng 91,000 vuakvel a  si ih mipum maktaduai 4 (4 million) tluk kan um. Zomi, mizo, Laimi etc. ti khal ih kawh mi Chin miphun cu theihban lo can ihsin zodang ih uk lo in a mah ten zalennak pumhlum nei in a rak um zo ih Mirang pawl ra thlen hlan khua pi ihsin  Ram pakhat in a rak ding zo. Asinan 1890 ah Mirang pawl in kan ram cu uk nuam seh ti ah  hmun thum ah in then sak ih tui ni tiang in India, Burma le Bangladesh ram pawl ah ben luh in an um. Pheldarh a si ruang ah then aw in kan um ko nan Chin miphun cu a hnget khoh zet mi  hnamdan, nunphung,  khawsakdan, tawng le pawlkawm nun pawl in  then darh aw thei lo in in tawn khawm thotho. Sungmuril tak tak ah phunhnam pakhat kan siih Pathian le pianphung in a a hrantei' in sersiam in sawngbawl le in vulh mi kan si.

            Chin mi thuanthu tlangpi cu a tawi zawng in ka sim zo ih tu ah cun Kawl ralkap ih an luah lai mi Saklam-Chinram (East- Chinland) thu lo sim theih ka duh. Kum 40  leng lo zalennak rah cu Kawlpawl lawng ih an co rero lai ah Chinpawl cu nu-ei tuar bang in rammi sinak a pahnihnak dinhmun lawng kan co ban fang fang ih zalennak rah cu kan phu tawk in kan co ban ve lo.

            Kawlpawl cun Chinram hrekkhat lawng la suak ta hrat in ChinState ti in an a hmin an pe ih  Chinram dang hmuah hmuah cu an ram (Sakaing le Makui division) ah an beh ter thluh. Hi Chin State an timi hman hi a hmin men men ih State a si ih a tak tak ah um ze nei lo, hlawknak pakhat hman um lo a si. Chi ram thawi pehpar aw mi thu pawimawh cin cu Rangoon ih sin duh duh in  ro an hun relcat ih Chinmi pawlih duhdan cu sut le rawn  le pawm khal a um lo. Phunhnam duhdawtnak thu hla malte kan vun sim ih a tha lam ruatih kumpi sawiselnak fate kan vun rel khal le “misual, ram dodaltu” ti’n mi an ruat ih a mal bikah thawng tlak nak tal mi an tuar ter. Vanzam bualrawn, tlangleng lamzin, a cozah bus le phunsang tlawng (university cu vun rel lo) hman Chin State pumpi ah pakhatte hman a um lo. Fimthiamnak lam kan zoh a sile Chinpawl cu mai Chin tawng ih ca zir theinak hman neilo in kan um. Chin tlawngta cu tlawngih a luh veten Kawl ca hlirin ca zir ter a si. Zatek 90 Khrifa si mi Chinmi pawl cu Budha sakhaw bia Kawl pawl ih thleidannak nasa zetin kan tuar. Thiamnakah, Budha biaknak kan biak ve lo ahcun kumpi hnatuannak ziangkim ah canvo tha ngai ngai kan hmu theilo. Tu tla ahcun, Chin miphun pawlih duhnak cu thlun duh lo in Chinram thlangsang ih kip ah Purang an dawl ih an din rero. Hmun hrekkhat tla ahcun, tlang zim ih phun cia mi Thinglamtah  (e.g Parte khaw taw, Sunthla khaw kiang Lai lun tlang, Rung tlang, etc) pawl cu kan siang lo cingin thahrum thawn an siatbal ih Purang an din. Cui tlunah, Chinram cu Budha ram ih can ter tumin Kawl kumpi cun hrawkhrawl le tenum zetin tan an la ciamco. Ramdang Kohhran le Pawl dang dang hnen ihsin a ra mi Chin Khristian nauhak mi farah pawl bawmnak cu an sut cat hmaisak hnuah cui mi rethei Chin nauhak pawl cu paisa, buhfai le thil dang dang pe in an lem ih an Phungki tlawngah an ret. Tufang tla ahcun Pathian thusim le zirawknak khal zalen zetin duh duh in kan nei thei nawn lo.

            Ka rualpi Karen nu in mizan sun ih a sim zo bangin tulai fangah Pakhawku-Kalemyo pal tlangin India ramri thleng dingin tlangleng lamzin tuah rero a si, himi tlangleng lamzin laitu dingah Chinpawl cu ei ding le paisa khal pe lo in hna an tuan ter. Ei in tha an neih lo ruangah hnatuan pawl cu rilrawng le dam lo fial fial in an um. A kiltu Kawl ralkappawl cun tlangleng zin laitupawl cu an hmuhsuam ih an ti duhdah tuk ruangah mi hrekkhat cu an thi. Chinram ih tanhmun khuar sin sin an duh ruangah Kawl ralkappawl cun Chinpawl cu an ralkap hmun, lamzin le lilawn ti vekah nasa zetin hna an tuan ter. Hivek hnatuan ih an buai tuk ruangah an mai ei in ding hman thitha in an hawl man nawn lo.

            Kum ziang maw zat hivek dinhmun harsa le rethei fial fial ih an um ruangah thawng tampi cu India ram ah an tlan. Tulai fang ah Mizoram (thlanglam- Chinram) lawng rori ah Chinmi thawng 50 len g lo ei in hawl in an um.

            Hivek dinhmun se tuk ih kan um rei tuk zo ruangah Saklam-Chin ih um Chinmipawl cun Kawl pawl thawi um tlang cu rem kan ti nawn lo, nuam kan ti

nawn fawn lo. Burma ram timi sungih um le tel ve cu kan thansonak ding khamtu le phunhnam sang kan sinak ti niam tertu dingih kan theih zo ruangah Burma ram ti mi sungih um le tel ve cu a duh in kan duh nawn lo. Tu ahcun, mahte roreltheinak neih cu Chinmi pawlih duh bik mi le suangtuah mi a si thlang.

            A tawpnak ah Pi Khawmhruaitu, tui ka rel zo mi mangbangnak le retheinak pawl cu kan tuar rero nacing in Nobel lawmman dawngtu Pi Aungsan Sukyi tivek Kawl hotu tal cun, hnam tin in (an tum siseh, an te siseh) zalennak le mahte roreltheinak an neih cu a duhpi ve ih minung ih kan pianpi mi zalennak cu a cawisan thiam ve kan beisei. A thawng tlak nak ihsin a suah ih Kawl hotu a si tik ahcun Burma ram sungih um leiram neitu diktak Chin, Kachin, Karen etc. pawlih kan duh bik mi bangrep tei' umnak, zalennak le mahte um theinak pawl cu a lungkimpi ve kan zum, ziangahtile zovek milai khal mi duh lo cing ih va uk  dingin a tling an um lo timi thufim hi a pawm ve ding tin kan zum. Ka thusim thatei in ngaithlak sak ruangah ka lung a awi.

ZIANGRUANGAH?

A huatu an um ding ti theicia keukeu in,

A sawisel tu khal an um ve ding ti theicia in,

A sinan, thathempitu, mitvannak ih hmanphahtu le,

Ram hrangih ruahnak thar neih phahtu an um pangah ti’n,

Hi ca tawite hi ngan a si.

Ram le hnam thu khalah,

Sersiamtu Pathian thu tello cun,

A famkim theilo ruangah,

Pathian thu cu hi ca nganmi sungah,

Telh phahphah a si.

Phunhnam thleidannak a nei tuk ti ding tlak in,

Kawl timi tongfang hman a siih,

Hihi phun le hnam ih do awknak siloin,

A dum cu a dum a var cu a var,

Tiih kan hmuh feng theinak dingah ti’n,

Hman sawn mi a si.

Chinram pumpi huap in ngan a siko nan,

A hleice in saklam-Chin thu cu ngan a si.

Ram le hnam thu ih kan lungthin in ti vang le fiangtertu dingah, hi cabu faite hin thathnemnak nei ve hram seh ti duhthusam phahin………

No Than Kap

Feb 3, 1995                                

  

  

 I

CHINRAM LE MIPHUN

            Chinram cun ni suahnaklam (saklam) ah Chindwin tivapi tiang a huap ih ni tlaknak (thlanglam) ah tui Tripura State ziangmawzat tiang, hmarlam ah Cachar le ManipurState ziangmawzat tiang, le simlam ah Chittagong tlang tluan tiang a huap.

            Chinram kimvel cu peng 91,000 tluk a siih 1993 tiangah milai million 4 tluk an um.

            Tui ni ih a langsar bik “ChinState” le “MizoramState” timi hi an pahnihin CHINRAM sungah an tel ih hite pahnih kawm hman hin Chinram pumpi cu a huap thluh ban hrih lo. Saklam ih um “ChinState” ti mi cu Kawl cozah in a duh duh in Chinpawl lungkimpinak tel loin a rinkual men mi a siih thlanglam ih um “Mizoram”  khal Mirang (British) pawl in an duh duh ih an rak rinkual men mi  “Lusei Hills” ihsin rung suak a si.

            Chinram minungpawl cu anmah le mah an kawhawk dan hmun khat le hmun khat ah a bang aw lo.  Hmun hrekkhat ih Chinmi pawl in  anmah le anmah “Zo” ti in an ko aw, a hrek in  “asho” ti in , a hrek in  “Kuki” tin, a hrek in “Lai” tiin, a hrek in  “Mizo” tin, a hrek in “BAwm” ti le a dangdang in an ko aw. Asian a zaten hnam khat ci khat an si ih “Chin” kan ti mi hin a huap tel thluh. 

II

ZALENNAK IN SÂL-AH

Theih ban lo can ihsin kan Chin ram cu Pathian in kan hrangih in sersiam sak bangin kan rak luah. Kan pipu san ah hrin khat le hrin khat, khaw khat le khaw khat an rak do aw theu nan phunhnam khat an sizia thei loin an rak um dah lo. Chinram phairawn le tlangram pawl cu ”Lal”   pawl in an rak uk ih zo dang ngailo ten kan ram le miphun tlunah thuneihnak sang bik nei in an rak khawsa. An rak ukawkdaan cu hlan lai Grik ram ih ukawkdan (Greek city-state) vek a si. Phunhnam dang kut hnuaiah an rak um dah lo ih Chinram cu zovek hnam dang mi khalin neh in an rak uk dah lo.

Asinan, Mirang  (British) pawlin kan ram cu in ra do neh hnuah 1890 ihsih in ra uk.  Lei doral ih raltha le ralrelthiam kan sizia an hmuh tikah Mirangpawl cun anmah tibuai sal thei nawn lo dingah  le uk nuam hai seh tiah kan Chinram cu hmun thum ah an thendarh ih saklam-Chinram cu Rangoon ihsih Chief-Commissioner in a hun uk. Thlanglam le simlam Chinram cu Bengal ihsin Lt. Governor in a uk ih hmarlam Chinram cu Assam (India) ihsin Chief-Commissioner in a uk. Hisi thawkin tuini tiang kan Chinram cu hmun thum  (India, Burma,le Bangladesh) ah thendarh in a um lanta. Mirangpawl cun 1890 ihsin 1948 tiang kum 50 lenglo Chinram cu a rakuk.

Kan pipu san ihsin 1948 tiangah Mirangpawl siarlo ram dang le hnamdang mi zovek hman in Chinram cu an do neh dahlo, an uk fawn lo. Kan kiangkap nai bik ih um KAWL pawlin siseh, KALA pawlin siseh, ZAKHAING pawl in siseh, Chinram cu ukin an thuneihnak hnuaiah vei khatte hman an rak ret dah lo. KAWLpawl siseh, KALApawl siseh, ZAKHAINGpawl in siseh anmahte uktu siangpahrang neiin an rak um cio ih cui an siangpahrangpawl kut hnuaiah Chin le miphun cu an rak um dah lo. Chinram neitu le uktu cu anmah Chinmi an rak si ringring.

Kum 50 lenglo Mirangpawl ih in uk sungah a nung mi Pathian kan theih phah, leitlun daan le nuntudan a phunphun kan thei kan hmuh phah in ziangmawcin kan nunpi thei phah fawn. Hitivekin nuntudan ah thlengawknak le thansohnak kan rak nei nan thuneitubik siloin hnamdang Mirang thuneihnak hnuaiih nung kan rak si ruangah Chinpawl cu minung pumhlum siloin minung hrek tluk fang kan rak siih zalennak ngaingai nei lo “sâl” kan rak si.

            Leitlun ralpi (Second world war) a rung thleng ih Mirang kumpi hnuai ih um ram tampi in zalennak hmu dingin tan an la. Kawlpawl khalin Gen. Aung San kaihhruainak in an ram zalennak dingah hriamhrei thawn siseh, a nem zawng in siseh a phunphun in hna an rak tuan ve. Ralpi veihnihnak a cem tikah a ukmi ram pawl cu zalennak pe dingin Mirang kumpi cu a timlam aw. Mirang kumpi cun Chinram cu March 3,1936 ah “telhlo ram (excluded area)” ti’n India le Burma khalah telhlo dingin an rak puan cia ruangah India le Burma zalennak  (Independence) a pek tik khalah Chinram cu a mahte zalennak hmu ve dingin a duhsak a bang.

            Asinan, thlanglam-Chinram (Lusei Hills) ih um pawl cun India ih beh luh cu an rak remti ih saklam Chin pawl khalin  Burma ram ih telve cu an rak hril ve. India le Burma in zalennak an rak hmuh veve tikah  ziangruangah Chinram khal in  zalennak (Independence) a dang ten hmuh a rak tum ve lo? timi hi Chin thuanthu ah thusuhnak nasa bik pakhat a si ringring ding bangin Chinram cu kum ziangmawzat tiang thendarhternak le sâl ih tanternak  “bulhrampi” a si ringring fawn ding.

            Saklam Chinpawl lakah  KAwlpawl thawi kan kawpawk asile zalennak cu zamrang deuhin kan hmuh phah ding tlunah  Kawlpawl kawp cu hlawknak a si tiih ruattu an um ih cuipawl cun PINLUNG khua ah Kawl hotu Aung San thawn  lungrualnak thukam cu February 12, 1947 ah an nemhnget. Hi pinlung thukamnak ih hmin ngantu Chin hotu le lalpawl lakih mi pathum te cun saklam – Chin in hmailam pan ih a fehnak ding lamzin cu an rak hril in an rak sial. An sial mi lamzin zawh in saklam- Chinram cu  kum 50 lenglo a feh hnelhno rero ih mitthli tlaknak le hathialnak khur thimpi cu nitin in a pan sinsin.

            Chin hotu pathum khan zalennak hmuh duh lohli ruangah maw, hlawknak hmuh duh ruangah maw, a silole kan duh tik tikah Kawlpawl cu kan suahsan sal thei ding ti ih an rak ruah ruang ah maw, a ziang ruang bikih Pinlung thukamnak kha remtipi ih hmin ngan an si khalle; cun, Aung San ih intiam vek siloin a hnulam ih Kawl hotu pawlin an run bum a si khalle, ziang a va si hmanah kum 50 leng lo  Kawl kut hnuaiih in luttertu (Ticket) cu Pinlung thukamnak (Panglong Agreement) hi a si hrimhrim ti cu el theih a si lo ding.

            Ngaingai ahcun Kawl kut hnuai ihsin suak sal thei dingah, hi Panglong agreement ih hmin ngantu hotu pathum khan Chin mipi ai an awh thei lo (Ziangahtile Chin mipi ai-awh ih thlahmi an si lo) kan ti ding maw, asilole, khai Panglong agreement  thu fehdan le umtudan  pawl kha mipi hnenah simfiang hmaisak ih  mipi duhdan laknak (plebiscite) khal lak a um lo ruangah  Panglong agreement cu Chinpawl in kan pawm thei lo kan ti ding maw…ti cu a tlai zet zo a bang nan, Kawlpawl thawi in zawmaw tertu a si ruangah, kan ruah ngaingai ding mi le a tul dandan ih fehpi tlak thu a si hrimhrim.

            Taktak ahcun, Chin hotu dang khal Panglong Coference ah kawh an sive nan Kawlpawl cu an  zum lo ruangah le  Kawl pawl thawi kawpawk an duh lo ruangah an feh duh lo. Thimnakah, Falam peng ih Pu Thang Tin Lian, Pu Van Hmung le Tedim  peng ih Pu Pum Za Mang pawl cun, Kawl thawi zawmawk hnak in mahte zalennak (independence) neih an rak hril sawn.

            Thlanglam Chin (Mizoram) pawl cun India thawn  kum 15 lenglo an um tlang hnuah  an dinhmun cu duhtawk loin 1966 ah zalennak ngah tum in thahrum suah in hriamhrei thawn hnatuan an thawk. Kum 20 sung mitthli, thlan le thisen luangin nunnak tampi an pek hnuah  1986 ah India thawn remawknak an nei sal. Saklam Chin thawn kan tahthim a si le Mizoram cun Saklam Chin cu kum 10 lenglo thansonak lam le ziangkimah a hleih in a  tlansan zo ti theih a si. Hi Mizoram ih thansohnak  phunphun, lennek, thiamnak le nawmnak an hmuh ngahmi pawl hi  kum 20 sung an thlan , mitthli le thisen  thawi an lei ngahmi a si ruangah  Saklam Chin pawl hnak cun  nuam tlak, lian tlak, lian tlak, thangso tlak an si hrimhrim. Asinan, Mizoram khal cun zalennak taktak hmu dingin tuan ding a  nei laiih tuvek in an cawlh lanta a zum um lo.

            Saklam Chin ve cun zalennak hmu ding in  ke kar nak cang a thiam thei lo. Hnamdang Kawlpawl in an mit an ti cawt sak thluh, an hna an phih sak thluh ih  an hrang ih tul le tha tuahnak cang khal an thiam nawn lo. Zalennak hmu ding le thansonak le lennak phunphun co ngah ding cun  mitthli, thlan le thisen  pek a tul ti khal an thei thei lo. A theitu an um a si khalle  a hrek cu Kawl pawl kutah  pangpar bangin an cuai cing cing ih a hrekkhat cu an pianpi Chinpawl lala in an dung thlun le theihtawk ih bawmnak cang an thiam lo ruang ah hramlak ngawpi sung, zo hman thlen dahlonak  ih mahte tlangau rero le tap rero an bang.

            Kum 50 lenglo hnamdang Kawlpawl thuneihnak hnuai ih bawkkhup in an kun rei tuk zo ruangah , Saklam Chin mipi cu tihphannak in an lungthin a luahkhat thluh ih anmai hrangih a tha mi thil pakhat hman an tuah ngam nawn lo. Mihrek cun leibek bangih a pal rerotu Kawlpawl cu lei pathian zoh in an zoh sangih  Kawlpawl tuah mi pohpoh cu a tha a dik ti in an hmu thluh. Kawl thuneihnak khal pawmih thlun tengteng ding ti’n an ruat fawn.

            Mihrek cun Kawlpawl cu an ngaisan tuk ruangah Kawl ih can ve an tum ciamco ih  Kawl thuamhnaw an hruh ve, Kawl biaknak an be ve, Kawl tong in an tong ve, Kawl bangin nun an tum ve, Kawl bangin khua an ruat ve ih  Kawlpawl cu nupi pasal ah an nei. Hipawl cu Kawl taktak ah an cang thei cuanglo in  "Kawl lem" ah an cang. “Chin” le si lo “Kawl” le si taktak lo in “Palap” vekah an cang lanta.

            Hiti a si tikah, Saklam Chinpawl cu Kawl tilian in a fen rero ih  siatralnak  Kawl tili pi sung ah hâk rero in an pil  cuahco tluk a si. Hi hloralnak tilipi sung ih si hin talsuak in nunnak  le hnam damnak cu hawl in ziangtik ah  Chinram ke kar suak ve kei maw!! Lamzin pahnih lawng a um; hnam siatralnak  lamzin le hnam damnak lamzin; Chinram in khui lamzin deuh a zawh ding?

  

III

LAKHRANAWK THEINAK

(Right of Secession)

            Chinpawl thendarh ih kan umnak ram pathum India, Burma le Bangladesh lakah  Burma lawng lawng in  ram kulh ihsin lakhranawktheinak  (right of secession) ti mi cu rorel dan (Constitution) cabupi sung ah a rak ngan tel dah.

            Hi lakhranawk  theinak thu ah 1947 Burma roreldan (1947 constitution of Burma) cun fiang zet in bung 10 nak article Nos. 201-206 ah hi tin a ngan :

201.     Hi rorel dan ah si seh, then 199 vekin Palimen ih dan a tuah mi ah siseh thil danglam tuah a si lo asile, a hnuaiih tarlan mi vekin  khui state khalin ramkulh sung ihsin a lahran aw (suak) thei ding (Save as otherwise expressly provided in this constitution or in any Act of Parliament made under section 199, every state shall have the right to secede from the union in accordance with the conditions hereinafter prescribed).

202.   Hi roreldan hman thawk ni ihsin kum 10 sungah  lakhranawktheinak hi hman theih a si lo ding (The right of secession shall not be exercised within  ten years from  the date on which this constitution comes into operation).

203.     (1) Lakhranawk duhtu state cun anmai state council ah lakhranaw ding in  thurelcatnak an nei ding. State sungtel thenthum then thenhnih hnak in mallo in an pawm lo asile  cui thurelcat mi cu nemhnget a si thei lo (Any State wishing to exercise the right of secession shall have a resolution to that effect passed by  its state council. No such resolution shall be deemed to have been passed unless not less than two-thirds of the total number of members  of the state council concerned have  voted in its favour).

                (2) Cui state ih lalbik cun President hnenah council in thurelcatmi cu  a theihter ding ih, hi thurelcat mi cu a dik a si tiih state  council chairman in  a theihpinak ca khal a kuat tengteng ding (The head of atate concerned shall notify tha President  of any such resolution passed by the council and shall send him z copy of such resolution  certified by the chairman of the council by which it was passed)

204.  Cule, cui state mipi ih duhnak theifiang thei dingah mipi duhdan laknak nei dingin President in thu a suah ding (The President shall thereupon order a plebiscite to be taken for the purpose of ascertaining the will of the people of the state concerned)..

205.  Cui mipi duhdan laknak kaihruai ih zohfeltu dingah ramkulh le cui state ihsin sungtel zatrep veve cu President in a ret ding (The president appoint a plebiscite Commission consisting of an equal number of members representing the Union and the State concerned in order to supervise the plebiscite).

206.  Hi bung sungih tarlanmi pawl thawn kalh aw lo in, lakhranawknak dingih thil tul hmuahhmuah cu dan in a tuah leh ding (Subject to provisions of this Chapter, all matters relating to the execise of the right of secession shall be regulated by law).

    Hiti vun siar men cun, 1947 constitution cu ramkulh ihsin suahsal theinak a um ruangah a tha ngaingai ti pangnak a si. Asinan, hi constitution pumpi thaten kan vun zoh tikah zum vek a silo.

1. Hi Art. 201 ih ngan vek cun , “…khui state khalin…a lahran aw thei,”ti a sinan, Part 11.Art. 178 le Part 111. Art. 181 (10) nakah Kachin le Karen state pawl cun Bung 10 nakih nganmi lakhranawknak cu an hmang theilo (the provisions of Chapter 10 of this constitution shall not apply to Kachin/Karen State (s)Cf. Art. 178,181) ti’n fiang zetin ngan a si lala.Cui umzia cu, State an si veve nan Kachin le Karen  cun hi 1947 constitution Bung 10 nakih nganmi lakhranawk theinak (right of secession) hmangin Burma ramkulh ihsin an suak thei lo tinak a si.

Hi 1947 constitution an hman thawk ni January 4,1948 ihsin kum 20 lenglo tiangah Burma ramkulh ah State pa 4 (Shan ,Kachin , Karen, Kaya) lawng an um ih, hi pa 4 sung hmanah ramkulh ihsin lahran aw thei (suak thei ) cu Shan le Kaya lawngah an cang.

1. Art.201 nakih nganmi, “Hi roreldan ah siseh, then 199 vekin Palimen ih Dan a tuahmi ah siseh, thil danglam tuah asilole……” timi hin hi ramkulh ihsin suah theinak (secession righ) cu duhduh ih ti danglam theih, thil nghet lo ah a canter. Ziangah tile, Palimen in hi “lakhranawk theinak” cu a tullo a ti pang a sile cuvekih a ti canah a ti danglam thei (hlawn thei) tinak a si.
2. “Thil danglam tuah a silole” timi cun thildang tuah a silo lawng lawng ah hi lakhranawk theinak cu hman theih a si, ti a kawh hmuh ih thildang tuahmi (lakhranawknak thu ah) Palimen in nei sehla cu hi lakhranawknak cu hman theih nawnlo ah a cang. 1962 ah Newin in hi 1947 consitution cu hlawn lo hman sehla, hi lakhranawk theinak hi Palimen in a um ter ringring pei maw ti cu ruat tlak zet a si. Ziangahtile, Palimen ih sungtel thenthum thenhnih hnak ih tam sawn neitu Kawl pawl cun hi lakhranawk theinak hi an huat bik mi le an tih bikmi a si ruangah an duhlo can ah hlawn an tum dingih an duhduh in hlawn theinak an nei taktak fawn (cf.Art.209)

State hmu cia Kachin le Karen pawl hmanin hi “lakhranawk theinak” an neih lo ahcun kannih Chinpawl in teh State kha kum 10 hnu talah rak hmu ve sehla, hi “lakhranawk theinak” hi hmang thei dinhmunah kan rak um ve pei maw, ti hi ruah harsaza a si.

Ruahnak ra suak theimi cu: 1947 constitution kha tutiang hman vivo sisehla, lole, tinung sal leh sehla, cule a famkimlonak le kan duhtawklonakpawl cu kan remtha dingih (amendment kan tuah dingih), lakhrannawk theinak khal Chin State telin State tin in kan nei thei ding; cule, ramkulh sung ihsin Dan vekin kan suak thei ding, tihi a si.

Hihi thil awl zet vek bang si a taktak ih thil awl lo zet (thil cang theilo tluk) a si. Ziangahtile, 1948 constitution Art. Nos.83 (2), 87 le Second Schedule ih kan hmuh bangin Palimen tlunta (Chamber of Nationalities) ah Kawl 62 an siih tlangparmi zate kawm cu 63 lawng kan si (Shan 25, Karen 15, Kachin 12, Chin 8, Kaya 3). Palimen hnuaita sinsin ahcun mipum tam le mal ih zirin hrilawk a si ruangah sungtel zate 250 ah tlangparmi kawm khawm cu 60 lawng kan siih 190 cu Kawl an si. Curuangah, constitution remtha (amend) thei dingih thuneihnak neitu Palimen tlunta le hnuaita kawm sungtel zate ih thenthum thenhnih cu vun sim lo a hrek hman tlangparmi sungtel zate kawm in kan tling ban lo.

Cui umzia cu, tlangparmi pawlih kan duhmi (thimnakah, lakhranawk theinak thu, State hmuh theinak le tlangpar State pawl hrangih hlawknak a phunphun) pawl cu 1947 constitution ah vun remtha (amendment tuah) in ret bet le tuahthat kan tum a si khalle Palimen pumpi ih sungtel thenthum thenhnih hnakih tam neitu Kawl pawlin in pawmpi si lo ahcun zianghman tuah danglam theimi kan neilo tinak a si. Constitution amendment tuah theitu cu Palimen tlunta le hnuaita kawm lawng a si, ti a si fawn (Cf. Art,207-210 of 1947 constitution).

Famkim deuhih kan sim a sile:- Constitution amendment tuah duhmi thu putluhnak ca (Bill) cu Paliment tlunta, lole hnuaita ah thlen theih a si. Cule, cui Bill cu a thlennak Palimen in a pawm in a nemhnget hmaisa ding. Cuihnuah, Cui Bill cu Palimen pahnih tokhawmnak ah reltlang ding a si. Palimen tokhawm sungtel thenthum thenhnih (2/3) hnakih mallo in an pawm lawnglawng ah cui Bill cu nemhnget a si theiih Constitution khal cu remthat (amend) theih a si. Palimen pahnih sungtel zate cu 375 an siih, cui thenthum thenhnih cu 250 a si. Kawlpawl cu 252 an si ruangah thenthum thenhnih hnakin an tam tinak a si. Curuangah, tlangparmi pawlih kan duhmi (thimnakah, lakhranawknak thu, State hmuh ding thu etc.) pawl cu Kawlpawl in an huat bikmi le an duhlo mi a si ruangah Constitution ah tuahtha tum in Palimen ah pu lut hman sehla, Kawlpawl cun an thu thu in in vuak thlaksak thei tinak a si.

A tawizawng ih kan sim asile, Chinram thatnak ding le Chin hnam damnak dingah 1947 Burma Constitution cu thahnemlo, tlinglo le pawmtlak lo a rak siih tui hnu khalah hmangsal in tuahthat tum (amendment tuah tum) khal sehla kan duh vek cun tuah theih lo a si.

Tui ni ih mi hrekkhat ih an ruat bangin 1947 Constitution tuah that le hi Constitution vekih um cu tlangparmi pawlin an rak tum dah ve. Asinan, kan rel zo vekin ti theih an neihlo tlunah Kawl pawl cun an rak lungkimpi dah lo hleiah zumnak hnakih sual le diklo zetin Kawlpawl cun thil an rak tuah ti kan hmu. Thimnakah constitution ih ngan vekin ramkulh ihsin suak dingin Shanpawl in 1960 kum ah an rak dil nan Kawl cozah cun a rak pawmpi hrimhrim lo. Shan pawl cun an thinheng in tui ni tiang hriamhrei hmangin Kawl pawl cu an do phah.

Cun, Constitution tuahthat (amendment tuah) hnuah Tlangpar State-pawl le Kawl cu dinhmun bangrep (Federal system) ih um dan ding rel dingah tlangparmi pawl cun, Shan ram Taungyi khuaah  February 25, 1961 ah hmuhkhawm awknak an rak nei. Hi an thu relcat mi sunzawm dingin hna an tuan rero lai March 2,1962 ah Newin ih ho in Kawlpawl cun thuneihnak hmuahhmuah cu an kut sungah thahrum hmangin an ret ih 1947 Constitution khal an hlawn.

Taktak ahcun, Newin in thuneihnak a duh men lawng silo in Burma ramkulh ihsin State dang pawl an suak an phan ruangah le cuvek ih suak thei dingih an tansan mi lakhranawk theinak (secession right) cu an duh lo le an huat tuk ruangah Kawlpawl cun ukawkdan ti danglam in ralkap kut sungah thuneihnak an pe a si sawn. Cun, tlangparmi pawl thawi Kawlram bangrep ih um ding cu a ruah in an ruat thiamlo ruangah tlangparmi pawl cang thei nawn lo dingin, ralkap cahnak hmangin an kut sungah thuneihnak an la, tinak khal a si.

Curuangah, tui ni le tui hnu sinsin ahcun Kawlpawl hin tlangparmi (Chin telin ) pawl thu cu an pawm ih an thlunnak ding san a um lo. An pawm leh a si hmanah, pawmlo theilo dinhmun ih kan nekcep thei lawnglawng ah an pawm fang ding. Cuvekin nekcep dan cu hawl sawn ding a si. 1947 Constitution tinung sal in amendement tuah hnuah kan duh vekin ramkulh ihsin kan suak ding ti cu a tlunih kan hmuh zo bangin thil cang theilo tluk a si.

Tui ni ah tlangparmi pawl thazang ticak tertu dingah Mon State le Arakan State a piang zo ih tuhlan vek cu a si nawnlo ding, kan ti a si khalle kan duhmi ti pitling thei taktak ding cun hi State pahnih an um belh ruangah danglamnak ciamco a um cuanglo. Ziangahtile, Kawlpawl cun mipum tam lamin in neh neknek lai thotho. Thuk zetih ruat tlak pakhat cu, hlanlai Kawl siangpahrang san lai ihsin rak um tlang tam bik le phunhnam khat vekih rak um Karen, Mon, Zakhaing pawl hmanin Kawlpawl cu an zumlo le kawp an duhlo ruangah Pinlung thukam tuahnak khalah an rak tel duhlo.

Asinan, ziangruangah, hlanlai ihsin Kawl pawl thawn a umtlang dah lo mi le mahte um ih rak um Chinpawl riangri in Kawl pawl kawp cu kan rak duh tihi mangbangza le vansiatnak taktak pakhat cu a si.

An hnen ihsin kirsal theih kan rak zum ruangah Kawlpawl cu kan rak kawp a si khalle, tu ahcun cui kirsal theinak lamzin cu kharpit in a um zo. Chinpawl cu hnamdang rulpi pumsung ah kan thu in kan lut ih rulpi  cun a ka a cip pit zo ruangah tutiang pawnlamah kan suaksal thei nawn lo. Hi rulpi pumsung ihsin suaksal thei dingah ziang kan tuah ding? Rulpi kaa cip  zo cu a kaa angsal dingin tuah kan tum ding maw? Asilole, a pumvun cu nam hriam thawn kan zai pawp dingih kanmahte pawnah kan suak ding?

Rulpi cun a punsung ih mi a dawlh zo mi cu a kaa a ang in a khaksuak sal dah lo ding. Curuangah, rulpi pum sungah kan thleng zo nan kan nun lai hrih hnianghni ruangah cui rulpi pumvun cu zai pawp in kanmahte pawnlam ah kan suak tum a sile cucu umze nei bik a si ding. Cuti asilole, a pumpi in in thial dip thluh hnuah ek bangin kan ruaksa lawng in thawh leh men ding.

        IV

DEMOCRACY LE HNAM DAMNAK

            Democracy timi cu Grik tongfang pahnih “demos” le “cratia” timi ihsin a ra suak ih “demos” ih sullam cu “mipi” tinak a siih “cratia” cu “uk, lole, thuneihnak” tican a si ruangah democracy ti cu “mipi uknak, lole, mipi thuneihnak” tican a si. Democracy phunhnih a um ih pakhat cu democracy diktak (pure or direct democracy) a si. Pakhat deuh cu pehhel democracy (indirect democracy) a si.

            Democracy diktak ahcun kumpi ( a cozah) policy le roreldan ding cu mipi  in an ruatfel ih cui policy tuansuaktu dingah mipi cun mi an hril, lole an ret. Tulai ah hivek democracy hmangtu ram cu Switzerland hi a si. Pehhel democracy ahcun a khat tawkin mipi in aiawh (palai) an hril ih cui aiawh pawl cu thuneihnak pek an si. Hivek democracy hmangtu ram pawl cu, America, France, India, England etc. an si.

            Mi tampi ruah bangin democracy hi a tha thluh lo, a famkim thluh fawn lo. Thatnak le thatlonak a nei veve ih cucu mipin kan theih a tha.

            Democracy thatnak pawl cu:

1.      A cozah cu mipi duhnak parah a thumaw:

  Democracy lawnglawng ah uktupawl cu an ukmi in an thunun (control) thei. Ziangahtile, uktu cun ukmi pawlih duhdan vekih an um lo asile lehhnu hrilawknakah tlinglo in an um thei. Curuangah ukmi (mipi) thu in hna an tuan a tul. Hihi mipi in uktupawl cu an thunun thei tinak a si.

            2. Mipi zalennak le diknak a humhim: Mipi duhnak palzut men theih a silo. Kumpi in mipi zalennak le diknak pawl cu a hnaihnawk a sile thuthennak hmun ah kumpi cu mipi, lole, rammi pakhat sangsang cun zu a thum thei.

            3. Mi a fimvar ter: Mah le mah rinsanawknak, theihnak, ziangkim tuan dingin phurnak, le khawtlang nun ah mawhphurhnak neitu kan si tiin theihawknak pawl mi a nei ter, a san cu uktu kumpi tlun tiangih thuneitu dingah mipi cu ret an si.

            4. Khawtlang nun ah mipi duhdan cu thupi bikah ret in cawisan ringring a si: Democracy dan ih ukawknak cu mipi hrangah zirawknak tha bik a si.

            5.  Democracy cu zalennak, bangrepawknak, le unau awknak parah hram bunin din a si:  Mipi cun zalen zetin an ruahnak an rel thei, an zumnak khal an phuang theiin ziang sakhua khal an be thei. Phun le hnam siseh, sakhua siseh, mipa le nunau siseh, milian le mite siseh thleidannak umlo bangaw thluh in zoh an si. Hihin pumkhatnak mi a thlen. Curuangah, democracy cun mipi cu a lungawi terih mah le mah rinsanawknak khal a nei ter.

            6.  Mipi duhnak cu humhim a si: Mipi cu uktu an si ruangah an duh mi an theiih cui an duh mi cu an tuansuak thei.

            7.  A hngetkhoh mi ukawknak a si: Kumpi cu mipi duhdan in fehpi a si tikah duhlo ih do awknak a mal phah. Curuagah kumpi cu a hngetkhoh thei.

            8.  Ukawkdan tha le tha lo timi cu mipi duhnak ziangtlukin cawisan a si ti mi parah a um ih democracy lawnglawng ah mipi duhdan cu famkim ih cawisan a si: Khawtlang nun ih thil thalo pawl cu mipi duhdan vekin hlawnhloh a si tikah mipi lakah buainak hran a suak lo. Mipi duhnak cawisang thei bik ukawknak cu ukawknak tha bik a siih cucu democracy hi a si.

            Asinan, democracy hin thatlonak le famkimlonak a neive ih cui pawl cu:

            1.  Mi â pawlih rorelnak a si: Democracy ahcun tam le mal zoh a siih fim le thiamnak zoh a silo. Mipi duhnak vote cu a tam le a mal zoh in fehpi a si tikah mi tam sawn mi â le theihnak mal pawlin, mi mal sawn mifim duhnak cu an neh thei. Mi  mal sawn ruahnak cu a fim in a tha sawn a si khalle mi tam sawn mi cun an mipum tamnak in an neh thei. Mipi tam sawn cu theihnak mal le mi â an si fawn.

            2.  An fim maw an â maw zovek khal bangrep thluhih zoh an si tikah fimthiamnak le tlinnak cun hmun a nei theulo: Sir Henry Maine tla cun democracy cu “mipi uknak, lole, mipi thuneihnak” kan ti thei lo, ziangahtile, mipi tam sawn cun anmai ruahnak hnakin an hotui' ruahnak cu an pawm menmen sawn, ti tiangin a sim.

            3.  Democracy cun ukawknak tha deuh a suakter lo, bulpak zalennak khal a humhim fawn lo: Vote ih man neihzia theithiamlotu mipi kut sungah thuneihnak cu ret a si. Curuangah, democracy cu mi tlingtlaklo, theihnak neimal, le zirnak neilo pawlih thuneihnak a si. Cui pawl cun zalennak cu ziangtin an humhim thei ding?

            4.  Democracy cu Party thuneihnak a si: Hrilawknak ih a tlingmi party kut sungah thuneihnak cu ret a si tikah cui party cun a thu thu in lal sual bangin thuneihnak a hmang. Hrilawknak ih tling a si ruangah, ziangti zawng hmanin cui party ih thuneihnak cu kham theih a si fawn lo.

            5.  Mi tamsawn in mi malsawn va uk theinak a thlen: Democracy ahcun mi tam sawn duhnak cu a cah sawn ringring ruangah mi mal sawn thu cun hnawn a tuar phah ih mi mal sawn cu mi tam sawn in an uk thei phah fawn. Tam le mal ih bang aw lo miphun dangdang um khawmnak ram (Burma vek) tla ahcun, roreldan (constitution) ah tha zet le fim khur zet in ngan asilole, mipum tam sawn phunhnam kut hnuaiah miphun mal sawn phunhnam cu um ringring a theih.

            6.  Paisa cem tam tul bik ukawknak a si:  Hrilawknak hrangah paisa siar cawklo cem a tul ringring. Hi paisa cem khuh thei dingah acozah cun mipi hnen ihsin sum a khawng lala fawn.

            7.  A caklo zetmi ukawknak a si: A tak ih tuan hnakin relkhawm le aupi celcel nak in a khat. Palimen tokhawm cu can cem men a siih elbuai awknak le relkhawmnak in a khat. Zamrang zetih thu relcat tulnak ah relcat lohli theilo in elbuai awknak le relbuainak in can a cem theu.

            8.  A harsa zetmi ukawkdan a si: Democracy ahcun fimnak, thiamnak, theihnak, le mah le mah thununawk theinak pawl cu mipi in an neih a tul. Mipi cun khawtlang ih tulmi le mamawh mi pawl cu an theih a tul fawn. A taktak ah hi pawl hi mipi in an thei lo. Mipi cun an mai duhnak cu tanta in an vote cu ram, phunhnam le khawtlang hrangah a thahnem zet mi si thei dingin ziangtin kan pe ding ti an thei theu lo. Curuangah, democracy cu a harsa zetmi ukawknak a si.

            A tlunih democracy thatlonak pawl hi a dik zet ko nan a thupi bik ah mipi cu kan zirhfim thei a si ahcun hi a famkimlonak tampi hi tuahthat theih a si. Democracy kan nei hlawhtling maw, kan hmang hlawhtling maw, kan thathnempi maw, ti cu mipi in ziang tlukin ti hlawhtlin thei dingin tan kan la ti mi parah a thumaw. Democracy hi ukawkdan ci khat men lawng ih hmu lo in hi leitlun kan nun sungah kan khawsakdan le nunnak ih thil tul ngaingai mi thil pakhat ih kan hmuh thiam ahcun, cucu hlawhtlinnak hram a si.

            A thlengaw rero mi leitlun ah minung kan tam sinsin, ramkulh a pung sinsin, ukawkdan a phunphun khal a suak vivo ih tuini tingah ukawkdan tha bik cu democracy hi a si hrih. Asinan, Hnam damnak le zalennak pe theitu le thlenter theitu lamzin umsun cu a si lo. Hnamdang kut ihsin Chin pawl in suakter thei tu a si kherkher fawn lo.

            Curuangah, Burma ramkulh in democracy a hmuh ruangah Chinram in zalennak le hnam damnak a hmuh phah ding kan ti theilo.

            HNAM DAMNAK kan timi cu ramdang mi hnamdangpawl thuneihnak hnuai ihsin suakin zalen zetin kan ram le miphun tlunah thuneihnak sang bik kan neih hi a si. Burma ramkulh in democracy a hmuh a si khalle Chinpawl cu Kawl thuneihnak hnuaiih kan um lai thotho ahcun, cucu hnam damnak kan ti theilo. Democracy hmuh ruangah ei in le sumpai khal khawpkham zetin kan hmuhphah thei men, lennak le nawmnak a phunphun khal kan tawn phah thei fawn.

            Asinan, ram pakhat neitu phunhnam pakhat hrang ah ei in le sumpai lamih nawmnak hmuh men hi hnam damnak tling a si hrimhrim lo. Kan ram le kan miphun tlunih thuneitu ding cu kanmah lawnglawng kan siih kan tlun ahcun Pathian lawmg a um. Pathian le kan karlakah hnamdang mi an um ih kan tlun ih lai an rel kulh sung cu democracy maw, communism maw, socialism maw, ziangvek ukawkdan khal hmang sehla kan hrangah umzia a nei lo, hlawknak a um taktak lo, lungawinak tlak a silo, hnam damnak tling tla cu a si thei lo, ziangahtile, zalennak taktak puanzar hnuai lawngah hnam damnak cu co theih a si, hlawknak ngai ngai khal a hmuh theih ih lungawinak taktak khal tawn theih a si.

            Democracy thu kan rel tikah ziangvek democracy (direct or indirect) deuh hi kan ram in a mamawh ti kan theihfiang hmaisak a tul. Cuihnu ah, ziangvek roreldan (constitution) kan hmang ding ti theihfiang a tul lala fawn. Thimnakah, mipum tam zetnak ram ahcun direct democracy hnakin indirect democracy hi hman a awl sawnnak a um thei.

            Curuangah, kan ram le minung zoh in ziangvek democracy deuh kan mamawh ti theih ding a si. A hleice in miphun dangdang um khawmnak ramkulh (Burma tivek) ahcun ziangvek democracy ti hnak hmanin ziangvek constitution kan nei ih kan hmang tihi a thupit deuhnak lai a um. Ziangahtile, ramkulh pakhat sungih hnamtin citin pawl ziangtivekin umkhawm, ziangtivekin rorel ih ziangtivekin kaihhruaiawk ding a si ti cu hi constitution ih ngan mi vekin fehpi a si.

            Thimnakah, 1948-1962 sung kum 10 lenglo Burma ramkulh in democracy (indirect) hmangin kan rak um nan, constitution sungah mipum mal deuh a simi Chin, Kachin tivekpawl cun hamthatnak le thuneihnak nei thei dingin constitution ngantu Kawl pawlin an rak ngan duh lo tikah, democracy dan lala hmangin mipum tam deuh Kawlpawl cun duhduh in in uk bet theiih mai khua le ram tlun hmanah thunei theilo in kan um tho tho.

            Mipum ih an tam sawnnak cu thei ringring in Kawlpawl cun “mi tamsawn thuneih theinak” democracy cu thiam zet le hrawkhrawl zetin an hmangih mi mal sawn kannih Chin, Kachin tipawl cu Caw hnar vih mi bangin an duh duhnakah in rak hruai. Ramkulh thu ih thutawp relnak hmun palimen ah siseh, State tin ih thuneihnak ah siseh, mi malsawn tlangparmi pawl cu cang theilo dingin constitution ah ngan a siih, hihin kannihpawl cu ke nei cing nan feh theilo, mit nei cing nan hmu theilo le kaa nei cing nan tong theilo ah in can ter.

            Curuangah, kan diknak le zalennak pawl cu constitution sungah humhim ih ngan a silo ahcun, democracy cu mipum mal deuh pawl mipum tam deuh hnamdang kut sung ih lutternak sangka vekah a cang thei.

            Kan ram in zalennak diktak a hmuh hnu ahcun, kanmah le kanmah ukawknakah kan ram le minung ih zirin ziangvek democracy, lole, ukawkdan dangdang khal kan hmang thei. Cutik can tiangah democracy hnakih ukawkdan tha hmuhsuah a silo ahcun democracy hi kan hril ding tlak a si.

            Asinan, tuini tuican ah kannih Chinpawl hrangih a thupi bik cu democracy hmuh hi si loin zalennak diktak le hnam damnak hmuh hi a si sawn.

V

HUMHIMAWK HI THILSUAL A SI MAW?

            Leitlun ram pawl thuanthu kan zoh tikah, ziang maw can talah an ram ih thu ra neitu le ra nei tumtu umlonak ram a um lo. Cun, hivekin ra uk tumtupawl rak do let lo ram an um fawn lo. Anmah le an ram, an diknak le thuneihnak, an hnam dan le zalennak pawl humhim tumih ral do lo ram pakhat hman a um lo.

            Israelpawl tla cun an ram in zalennak tluansuak hmu dingin kum thawng thum lenglo ral an do. Asile, zalennak hmu thei dingin le an ram humhim dingin hitivekih hriamhrei phunphun thawi ral an do cu a sual kan ti thei pei maw? A sual a si ahcun Pathian rori in an ral donak phunphun cu a bawm lo ding. A suallo ruangah Pathian cun a bawm a si sawn.

            Cun, tui America ram khi Washington ho in nunnak tampi pe in Mirang (British) pawl an rak do rero hnuih an din suakmi a si; a nemzawng (non violence) le Biak inn ih thlacamnak men ihsin an rampi khi an dinsuahmi a silo. Asile, khativek in Washington ho in Mirang cozah an rak do kha a  SUAL kan ti thei pei maw? Ti thei lamlam hlah. Tuiniah kan Chinram tiangin Pathian thunung thei dingih kan mit in ti vang tertu le leitlun ram harsa le rethei pawl hmuahhmuah bawmtu cu America a si.

            Ram dangdang cu vun simlo tui KAWL RAM lala khal kum 122 sung Mirang uknak cu a phunphun in do lettu an si. Asile, khativek in Aungsan ho in Mirang cozah an rak do kha a sual kan ti thei pei maw? “Uktu Mirang cozah an do ruangah Pathian thu kalh an si” kan ti thie pei maw? A ti kan um lo ding. Kan tilo ruangah Burma independent day (luatlatzi nih an ti mi) cu kannih Chin pawl khalin kum tin kan rak lawm ve a si hi.

            Asile, ziangruangah… ziangruanah bikah… tui ni ah kan ram in zalennak a hmuh theinak dingah tin, kan miphun humhim tumin kan thahrum neihsun suahin thlan, thisen le mithli luang rero in sâl ih in tuah kumkhua tumtu KAWL COZAH kan do cu “Uktu cozah an do ruangah an sual” na ti ka ti thei ding?

            Kannih Chinpawl ruangah hnamdang kuthnuaiah um kumkhua dingin Pathian in in tuah maw si? Pathian in zalen dingin a tuahmi milaipawl lakah kan tel ve lo maw? Kan lennak le umnak dingah Pathian in ram in pe ve lo maw?

            Pathian in hnam pakhat ah in sersiam zo. Mi zalen si dingah in tuah zo. Kan luah kumkhua ding le a tlunih ro kan rel dingah “Chinram” in pe zo fawn. Curuangah, hnam pakhat dinhmun in zalen zetih kan um ih kan mai ram liolio tlunih kan thuneihnak pawl in ra hnaihnawktu cu zovek an si khalle kan do let tengteng a tul. Hihi humhimawknak a siih Pathian thu vek a si.

            Hihi kan tuah ding hrimhrim, kan liang parih a thum aw mi phur a si. Hihi a thiang mi a siih a sunglawi ngaingai mi a fawn.  

VI

THAHRUM LE A NEMZAWNG

(Violence & Non-Violence)

           

            A dik  le a tha timi relsuah dan a phunphun a um, lengter dan a phunphun a um. Hnam humhim dingih raldonak cu a dik mi a si ruangah, hi raldonak khalah do dan a phunphun a um a tul. Hriamhrei thawn siseh, a nemzawng in (calai, tongkam, thu le hla, e.g. Radio, TV etc..) siseh a phunphun in hnam humhimnak ah raldo theih a siih ziangvek hmanrua kan hmang a si khalle a dinhmun le a can ih zirin a tha thluh.

            A hleice in zalennak humhim dingah, kanmah in ra dotu le uk tumtu pawl cun hriamhrei an hmanih an rinsan a si ahcun a tulnak ruangah (kan duh hril mi hrimhrim si cuang lo in) hriamhrei kan hman ve a tul. Hriamhrei hmang lo in a nem zawng in hnam kan humhim thei a si ahcun cumi tluktu a um lo, hihi kan duh bik dingmi khal a si.

            Asinan, thahrum le hriamhrei hmangih mi uk tum tu pawl cun a nemzawng ih anmah thu va simnak le an diklo nak va langternak pawl cu “cah lo nak” ah an hmu, an ruat sawn ih an thil tuah sualnak ihsin luar parah an kai sinsin theu. Hihi kan Chinram uk kumkhua tumtu pawl tuah dan le thinlung kum 45 sung kan zohnak ihsin fiang zetin a theih theih.

            Kum 45 sung hriamhrei rinsan le hmangin hrawhhrawlnak phunkim thawn in uk tumtu pawl cun, an hriamhrei le cahnak cu Chinpawl in “tih” ih khur rero dingin le ziang hman tuah ngamlo dingin hmanrua ah an hmangih hihi tha tuk, tangkai tuk le hmual nei tukih an zum an hmuh zo ruangah annih pawl hrang ahcun hriamhrei siarlo thil dang (a nemzawng poh poh) cu hnihsuakza men a si. Curuangah, hi pawl nun simnak le donak ding ahcun hriamhrei hi a tul tel tengteng.

            Khatlamah, hriamhrei lawng lawng rinsan in kan doral cu neh kan tum ahcun kan palh ding. Ziangahtile, tulai sanah hriamhrei hnak hmanin thu le hla ih do awknak hi hmual a nei thei sawn theu. Curuangah, doral tumpi tui kan do rero lai mi vek neh thei ding cun, hriamhrei thawn a nemzawng thawn kawp aw in do ding a si.

            A nemzawng timi hi a tlangpi thu in cihnih in then theih a si. Cucu, ram pehtlaihawknak (diplomatic) le ramthu (politics) an si. Diplomatically ih raldo timi cu kan do mi ram le leitlun ram pawl karlak ah zawm awknak tha um lo dingin, lole leitlun ramdang pawlin kan do mi ram cu rak bawm lo dingin a nemzawng ih cangvaihnak le a dang hmuahhmuah cu a tel thluh ti theih a si. Curuangah, kan hmanrua  cu a tlangpi thu in ralthuam thawn (militarily), a nemzawng thawn (diplomatically and politically) in a si a tul.

            Thahrum hman (violence) cu a thalo kan ti theilo ding, cutivek thotho in a nemzawng (non-violence) khal a thalo kan ti theilo ding. Cun, hmun tinkim le can ziangvek khalah hite pahnih hi an tha ringring kan ti thei fawn lo ding. A dinhmun le a can ih zirin an tha veve ih an thalo veve.

            Hriamhrei hmangih mi uk beh tumtu pawl cun a nemzawng ih cangvaihnak cu cahlonak (weakness) ih an ruat ruangah an thilsual tuahnak ihsin dung kir an tum theu lo. Annih pawl cun “thazang cahnak” hi “diknak” a si tin an ruat ih cui “thazang cahnak” a hmang vetu pawl lawng minung biak in an bia ih an tlukpi ah an hmu.

            Tui ni ih kan Chinram uk beh tumtu pawl khalin hihi an ruah dan a si.

            Curuangah, hriamhrei hmangin thazang cahnak thawn kan do let tikah annih cun in hua zet ding nan khatlamah an lung sung taktak ahcun an tlukpi minung ah in ruat phah fawn ding. Cutikah, a dik mi le thutak cu kinlan (cabuai) parah relpi an duh phah thei; annih le kannih karlak ih thubuai khal daiten in relpi duh phah thei fawn. Hiti a si tikah tong dangih kan sim a sile, hriamhrei thawi tui Chin pawlih kan doral kan do let tikah anmah (Kawl cozah) lala hrangah thatnak kan tuah tluk a siih fimnak kan pe tluk a si. Khatlamah, Chin pawlin hnam damnak kan hmuh phah theinak lamzin a si fawn.

            Hriamhrei rinsan ih leitlun pumpi uk tumtu Hitler kha hriamhrei lala hmangin Mirang (England), America ti pawlin do let lo sehla leitlun pumpi in ziang vekin retheihnak kan tuar ding ti cu rel ngam hman a si lo; Israel hnam pawl hrang tla ahcun damnak ding lamzin a um nawn lo men ding. Hitler kha India hotu Gandhi in a nemzawng (ahimsa) in do sehla India ih Kalapawl cu mithahnak tur inpi (gas chamber) sungah an lut thluh men ding. Curuangah, lungtum khuainak ahcun sobul hman a tul, buh atnak ah favah hman a tul ih kan ram hnamdang kut ihsin lasuak dingah hriamhrei kan hman a tul.

            Asile, hriamhrei cu tui raldonak ding lawngah kan tul tinak a si maw? Si hlah. Taktak ahcun mi ram uktu phunhnam hrekkhat (thimnakah British pawl) tla cu a nemzawng ih duh nak relpi theih an siih thahrum hman tullo in zalennak khal mi an pe sal (e.g. India) ti kan hmu. Hivek pawl hnen ahcun thahrum hman rero hi thil tul a silo. Tui in uk tumtu hnamdang cozah khalin thahrum hman tullo in kan zalennak hi in pawmpi ih in ti buai lo a si ahcun kannih in thahrum kan hman ih kan do rero a tulnak a um lo. Asinan, cuti a silo ruangah kan hmang rero cu a si meiih, thusutnak um thei mi cu zumlopi in thimnakah Kawl cozah in daiten kan zalennak hi pawm in in uk tum nawn lo sehla kan ralthuampawl cu khuiah kan ret dingih kan hmang ding, tihi a si.

            Hnam pakhat siin ram pakhat neitu kan si kulh sung le hi leitlun minungpawl kan thih hloh thluh hlan kulh sung le Setan in minung pawl hnen ih hna a tuan thei kulh sung cu zalennak kan hmuh hnu khalah hriamhrei cu kilvenawknak ah kan tul ringring ding. Kilvenawknak kan neih that poh le kan ram ah daihnak a um ding. Kilveng aw thei lo kan si ahcun tui kan dinhmun bangin thin le ham kai aw lo in thinphang le rethei fial fial in daihnak hnangamnak nei loin kan um ringring ding. Curuangah, daihnak le thansonak thlentu le minung pitling si thei dingah hriamhrei cu kan tul ringring ding mi a si. Hihi midang va uk tumnak le va hmuhsuam tumnak le mi ram va nawrnak ih kan hman lo hnu hnu cun a dik le thiang mi a si. 

VII

ZIANGAH KAN TANGRUAL LO?

            Chin mipi hrekkhat in can tampi ah, “Chinpawl cu kan lungrual theilo tukih zianghman kan pitlin thei cuanglo ding, Kawl ralkap cu an tam tuk kan neh thei cuang lo ding; cozah pi neh a theih lo” an ti theu. An ti men lawng siloin hihi an ruahdan le zumnak taktak khal a si.

            Adam le Evi ih cithlah milai pawl kan zaten thiltha tuah dingah tang ruallo in thil diklo le sual tuahnak ah kan tangrual ringring. A diklo le sual cu thaten ruat hmaisa lo in kan pawm theuih a dik mi le thami riangri cu pawm le thlun harsa kan ti ringring. Evi ih thilsual tuahnak cu Adam in awlten a thlun ih a tuah ve. Noa ih tilik thlen ding thudik a aupi rero mi cu mi tampiin zum duh lo le thlun duh lo in an um. Sâl tannak ihsin a hruaisuaktu Moses ih thu le ralthatnak thusimtu Joshua le Caleb ih thu hnakin tihhrutnak thusimtu mi 10 pawl thu cu Israel pawlin an zum deuh. Pathian fapa Jesuh le a thusimmi pawl cu thudik le thungai hlir a sinan an zumlo ih thinglamtah parah an kheng that.

            Noa ih thudik aupi rero mi zumlotu pawl cu tilian in a cimral thluh. Moses, Joshua le Caleb ih ralthatnak le thudik an simmi zuamlotu pawl cu thlaler ramcar ah kum 40 sung vakin an thi hlo thluh. Jesui thuthangtha zumlotu pawl cun sanmureng siatralnak an tawng. Hivek thotho in hnam damnak thudik aupi rero mi zumlotu le thlun duh lotu pawl cu nung dam cingih hloral rero “hnam hlo” an si. Lamzin pahnih lawng a um: hnam damnak thuthangtha le hnam siatralnak thuthangsia. Chin pawlih hmailam dinhmun cu himi lamzin pahnih ah khui deuh kan zawh timi parah a thumaw.

            A thalomi le diklomi zumtu le thluntu an tam sawn ruangah a tha le dik zum ih thluntu pawl hrangah hmaikhaw pihnak le siatralnak lawng a um tinak a si lo. Noa ih thu zumtu mi malte ihsin tui ni tiang minung siar cawk lo dam in kan um phah. Moses, Joshua le Caleb ih thu zumlotu pawl cu an siatral thluh nan Joshua ho in Pathian ram tiam cu Israel pawlin an lut thotho.

            Beidawnnak le thanaunak thusimtu pawl le tihhrutnak thu aupitu pawl ruangah thanau ding a silo. Thiltha tuah khal thulh ding a silo. Tan lak sinsin ding a si sawn. Thazang ngahnak ih hman thiam ding a si sawn. Ziangahtile a sia cu a tha in a neh ringrng ding, thu diklo cu thudik in a neh ringring dingih thim cu eng in a neh ringring ding.

            Leitlun khui ram hmanah hivek hnam damnak le zalennak an tuan laiah an zaten lungrual zetin an tangrual thluh dah lo. Mi hek hmang, mi zuar hmang, ral lam tangih cangvai, mai hnam hotu  sawisel ih do, kan neh cuang lo ding tiih thanaunak lawnglawng sim, remawklonak thu le hla lawnglawng hawlih tuah, hotu le sinak lawng cuh ih buaipi, mi tuah cia le tuan cia mi rak sawisel rero lawng thiam, mai hlawknak le larnak lawng ruatih a harmi cu tuan paih taktak lo, mi tuansuah cia mi cu mai tuan suahmi vekih rel le aupi rerotu, ti pawl cu an um ringring.

            Asinan, ram le hnam hrangih an hnatuannak cu kumkhua in hi pawlin an siatsuah thei dah  cuang lo.

            Jesu rori hman a dungthluntu hleihnih lakah pakhat in a phatsan a si ahcun kannih pawl cu a za tel le a thawng telin phatsantu le dotu kan nei ding (kanmai hnampi sungah) ti khal ram hrangih hnatuantu cun theih ringring a tul. A thami tuah laiah dodaltu an um a sile hihi thil ti famkim tertu a si sawn, hihi mi cakter sinsintu a si. Hipawl cu ram hrang hna tuantupawl hrangah mah le mah theih fiang theiawknak “thlalang” an si sawn.

            Chinpawl in duh vekin lungrualnak kan neih thei hrihlonak san cu; pakhatnak ah, ral daihnak can sungih kan um reizo ruangah tanrual ih thupitnak taktak kan thei hrih lo; a pahnihnak ah, in uk bettu pawlin a phunphun in iksik aw ding le to aw buai ding dinhmun ah in ret. Thimnakah, Hakha, Falam, Tedim etc.. pawlih an tulmi cu an tul dan vekin a ram le dinhmun  ih zirin tuahsak lo in cuh aw ding zawngin an tuah theu. e.g. Falam ah college um seh an ti tikah an lungsung taktak ah a tuldan ih zirin tuah sak tumnak umlo in peng khat le peng khat cuh aw hai seh ti duhsannak thawn an hun tuah tum sawn theu. Cutikah, zinghnam rawl ce cuh aw ih sual aw bangin peng khat le peng khat kan rak keu aw ciamco.

            Taktak ahcun thuneihnak sang bik neitu Rangoon cun a tha le a tul mi cu khui peng khalah a ram dinhmun ih zirin tuah hluahhlo ding a si. Cun, peng tinah cuhawk buai ding um loin, thimnakah college tivek tla cu ret mei ding a si. Hivek in a thalam ih thuneihnak a hmang duh lo asile Chinpawl hnenah cui thuneihnak cu pek sawn ding a si. Thuneihnak le pe duh fawn lo, thil tha le thei cingin a tuah duh fawn lo tikah Chinpawl lungruallonak suaktertu cu ziangmawcinah Rangoon cozah a si, tilo a thei lo.

            A pathumnak ah, kan lung ruallonak  cu Chin hnam pumpi hriamhrei thawi dotu kan neih lo ruangah a si. Can tampi ah, phunhnam pakhat sungih lungrualnak le tanrualnak thlentu cu doral tum zet neih hi a si theu. Thimnakah, khaw pakhat sungah tawh-awk le sual awknak a um rero a si khalle cui khua cu khaw dang pakhat sang sang in an ra ti buai ahcun, cui khua cu tangtlangin khaw dang cu an do tlang theu. Chinpawl khal peng khat le peng khat ci khat le ci khat eltai aw in kan lungruallo zet a bang nan Chin pumpi in ra do taktak tu hnamdang an um ahcun kan tangrual tengteng ding.

            Ziangahtile, buainak le do awknak thisen suak tiangih a um ahcun, ral taktak  pawl cun annih cu Falam Chin, annih cu Mindat Chin, annih cu Tedim Chin etc.. ti’n in thleidang nawn lo dingih Chin pohpoh cu ral ah in ret thluh ding. Curuangah, thisen suakter tiangih  in do tu le in hremtu hnamdang doral neih cu kan Chin lakah remnak le tanrualnak thlentu a si sawn thei.

            A tawizawng ih kan sim a sile, a tlangpi thu in kan lungruallonak san pawl cu: ral daihnak can sungih kan um hrih ruangah; in uktu hnam dang pawlih in do awkter ruangah le thisen suak tiangih hremtu le do tu ral tumpi kan neih taktak hrih lo ruangah a si.

            Cun, peng khat le peng khat ci khat le ci khat kan tong za ah sawmsarih tluk a bang aw nan, 100 ah 100 a bangawklo ruangah hmuhsualawknak, remawklonak, mai peng thatnak lawng ruatih thil tuah duhnak pawl kan neih phah fawn. Asinan, hihi tihnung tukih hmuh ding a si lo, ziang hmanlo ih ruat ding a si fawn lo.

            Zo cio khalin, kan mai peng thatnak ding cu peng dang pawl va ti buai ding tiangin luar (extreme) tukih kan feh pilo ahcun cucu Chin hnam pumpi ti buai ban a silo. Khatlamah, mai peng le hnam hrang ruat hi a tul mi le a tha zetmi a si thei fawn. Peng khat le peng khat ci khat le ci khat a se zawng silo in a thalam ih zuam awknak kan neih ahcun Chin pumpi hrangah hlawknak a si thei.

            Zovek Chin khalin mai peng le mai tong duh lo le ngaina lo kan um lo. Asinan, hi kanmai peng le tong thatnak kan duh mi hin Chin phunhnam pumpi hrang thatnak ding cu hliahkhuh ter ding a silo. A hmaisa bik le a thupi bikah Chin pumpi hrang a si a tulih a pahnihnak ah kanmai peng kan mai tong si fang seh. Hri sih mi khal khi a rin tuk le a tha lo, a cat thei; a dawrh tuk khalle a thalo a pawih thei. Rin tuk lo dawr tuk lo a si a tul. Cuvek thotho in kan peng le tong thu khal ah rin tuk lo, dawr tuk lo in kan um thiam a tul.

            Remawknak siseh, lungruallonak siseh ziangtivek in kan rem aw lo kan lungruallo timi hnakin ziangruangah kan rem aw lo ih kan lung ruallo timi hi theih tumih tifel tum sawn ding a si. Hnam khat kan si zia kan thei aw zo, kan hmel kan pianthlai le kan daan pawl a bang aw thluh fawn. Curuangah, in remaw lo tertu bik cu kan tong malte lai a bang aw lo mi hi a si bik. Ziangruangah, hnam khat phun khat sisi kan tong a bang aw lo?

            Tong pakhat hmang nu  khat pa khat ih hrinmi unau hman tawng aw lo in hmun dang le ram hladeuh ih an um rei tikah an tong a bang aw lo vivo thei. Curuanagh, tong bang aw dingin um tlang tam a tulih, um tlang tam dingin tawnawk tam a tul. Tawngaw tam ding cun pehtlaihawknak tha neih a tul lala. Kan pipu san ah hnamdang ral do ding an hmuh ban lo ruangah an mah le anmah an do aw. An do awk tikah an pehtlaihawknak a siat phah. Pehtlaihawknak a siat tikah an tongaw ring ring ngam lo. An tonawk tam lo  tikah an um tlang tam thei lo. An  umtlang tam lo tikah an tong khal a danglam vivo.

            Curuangah, ziang tlukin kan tong a bang aw lo a si khalle, a bang awklonak san kan theih zo hnuah unau thlah khat kan si ti kan theihfiang fawn si ahcun hi tong 100 ah 100 bangawklonak men hin kan Chin hnam pumpi lungrualnak cu siatsuahter ding a silo. Taktak ahcun, tui tong phunphun kan neih mi hi kan hmankawp thiam ahcun Chin tong ti famkim le tilian tertu a si sawn ding. Hivekih hmankawp dan hi ruat in zuam cio sawn ding a si. Hihin kan mamawh zet mi lungrualnak khal tampi in neihter phah ding.

            A cancanah a hleice in saklam-Chin pawlin nasa zetin kan buaipi theu mi, hnam dang pawl khalin Chin pawl hmuhsuam phahnak ih an hman mi “tlang tong (common language)” timi khal hi a can lo ah a si dan ding vek silo in kan fehpi theu a bang. Tlang tong (common language) kan vun ti hnu hnu cun kei in ka duh lo khalle, nang in na pawm lo khalle, Chin hmuahhmuah (ram thum ih thendarh aw mi Chin zaten) kawm khawm ih an theih le thiam lar bik mi tong a si a tul.

            Ka suah ihsin ka hmanmi cu “ziang ee” ti a si ahcun “ziang ee” ti cu ka duh bik ding, tlang tong ih hman ding khalah ka duh bik ding. Ka suah ihsin “bang ee” ti hmangtu ka si ahcun “bang ee” ti cu ka duh bik fawn ding; “zei ee” ti hmangtu ka si ahcun “zei ee” cu ka duh bik ding; cuvek thotho in “enga” ti hmangtu ka si ahcun “enga” ti tong cu ka duh bik ding. Asinan, Chin pumpi hrangih tlang tawng si ding cun, keimai pianpi tawng ka duh bik mi lawnglawng "a tha bik, a famkim bik" ti'n khua ruat sau loin ka aupiih ka fehpi tuk a si le cucu a diklo zet mi le lungruallo nak thlentu a si thei.

            Minung kan si sungah, a tak ih a cang rero mi khi kan el thei lo ding. Kan do ringring thei fawn lo ding. A takih a cang rero mi cu a sinak vekin kan hmuhthiam ih kan pawmthiam khal a tul. Thil thar tuah cu mi tampi hrang thatnak le lungrualnak thlentu a si ahcun a tha. Asinan, thil thar kan tuah tummi cu mi tampi, a hleice in hnam pumpi lungruallonak thlentu a si ding ahcun cucu bansan tengteng ding a si.

            Chin hnah thlak pawlih theih lar bik mi le thiam tam bik mi tlang tong cu a takin a um rero zo ih, hihi kan pawm thiam a tul. Hi tlang tong tiih kawh theih zo mi tong hi nang le kei ih pianpi tong a silo ruangah kan duh lo ih kan pawm lo asile, a tak ih thil cang rero do rero tluk kan si dingih lungruallonak thlentu kan si fawn ding. Ka pianpi tong le na pianpi tong cu Chin mipi ih theih le thiam tam bik mi a silo ahcun “tlang tong” ih canter ciamco na tum ka tum asile Chin hnam pumpi thatnak duh lotu ka si na si fawn ding.

            Tui ni ih a si rero zo mi Chin pawl “tlang tong” hi a sinak vekin thindam ten zo zo khalin kan pawm hnuah thatter sin kan duh asile hi a um cia mi ah hin Chin tong dang dang pawl cu belh khawm ih lak khawm sawn ding a si.

            Tong thu ah a tawizawng ih kan sim a si le, a pakhatnak, Chin pawl in tong phunphun kan neih ih kan hman hi vansiat siloin vanthat a si sawn ti’n ruat in hi tong phunphun hi Chin tong ti famkimtertu le ti ropi tertu ah hman kawp thiam vivo tum ding a si. A pahnihnakah, tlang tong (common language) kan neilo ti’n au rero le buai rero lo in, tui Chin miphun a tam sawn ih kan hman le theih zo mi hi “tlang tong” cu a si mei ti’n ram pumpi thatnak ruat in lungthin kau zet thawn pawm thiam ding a si.

            Chinpawl lungruallonak le tlang tong thu hi zawmawknak a neih ruangah, a tlunih simmi bangin kan fehpi thiam ahcun lungrualnak khal ziangmawtiang tal cu kan neih phah ko ding.

  

VIII

HRUAITU LE POLICY

            Mifim pawlin, “mipi in LU an neilo” an ti theu. An sim duhmi cu, mipi in a felfai le a dik mi ruahnak neiin aw khat an suah thei lo, anmah hruaitu le hohatu an tul, ti hi a si.

            Khui ram, ziangvek phunhnam le ziangvek ukawknak khalah hotu le hruaitu cu an um ringring a tul. Democracy siseh, Theocracy siseh, Communist siseh, Monarchy etc. etc. siseh, ziangvek ukawknak khal hmang sehla, hotu le hruaitu cu an tul thotho. Hi leitlun ih minung kan um kulhsung le minungpawl cu pakhat le pakhat then aw theilo in a hlawm a hlawm (a bur) ih kan um kulhsung cu minung pawlin hruaitu le hotu cu kan tul kumkhua ding. A hleice in ram pakhat dinsuah thei nak dingah hotu le hruaitu cu a tul cuang.

            Hotu sual le thalo in rampi a siatsuah thei vekin hotu tha le fim in rampi a dingsuakter thei ve. Ram le hnam siatsuahtu cu can tampi ah ralpawl cahnak si sawn loin, mipi in hotu tha an neihlo ruangah le adik mi hruaiawknak (policy) a umlo ruangah a si sawn theu.

            Hnam damnak le nehnak co thei dingah hruaitu tha le policy dik a tul timi pawmlo le theilo phunhnam cun hlawhsamnak an tawng.

            Leitlunah minung phunthum lawng an um: thawn theihlomi (immovable), thawn theihmi (moveable), le cui pawl thawn tertu (mover), tla an si. Thawn theihlo pawl cun anmai umdan kel ih um ringring an duh ih an ruahnak le lungthin khal an thlakthleng duh lo, thilthar le thiltha khal an pawm thei lo. Hivek minung tamnak ram cun thansonak a nei mal. Thawn theih minungpawl cun an dinhmun kel ihsin hmailam pan duhnak an neiih a tha tiih an hmuh mi cu an pawm thiam. Hivek minung tamnak ramah thansonak a tam. Hipawl thawntertu cu hotu le hruaitu kan timi hi an siih hivek minung tamnak ram cu nasa zetin hmailam pan in a thangso ti kan hmu.

            Curuangah, hite pathum lakah, thawntertu kan timi hotu cu a thupi bikih a sangtu ah thawn theihmi pawl an si.

            Ziangtik lai khalah thlengawknak timi hi mipi tam sawn cun an duh hmanah a takin an pawm thiam theu lo, ziangahtile umdan kel tei um cu hnagnam thlakin an theiih dinhmun danglam ih vun um ding cu an hreh theu. Curuangah, ziang tlukih dik le tha a si khalle thlengawknak timi cun a thawk pekah dodalnak a tawng. Asinan, nuam teten pawm vivo a siih a netnakah thlun a si theu.

            Tui kan Chinram in hmailam pan in ke a karnak le hnamdang kut ihsin suakin zalennak pan ih a feh tumnak khal hi thlengawknak phun khat a si ve ruangah a thawkpek ahcun mipi lala khalin an do kalh thei men. Asinan, nuam teten pawm vivo a si dingih a netnak ahcun thlun thluh a si ding. Hivek si thei dingin hotu le hruaitu tha kan tul ih hotu tling cun hi thil tul hi a theih ve a tul.

            Hotu tling in ram hrangih hna a tuan duh ringring nak dingih a tha tho tertu, a cawkphurtu le a tawkharhtu cu – amai bulpak hlawknak silo in mipi thatnak le hlawknak a si sawn. Asinan, hotu tlinglo thatho tertu le cawkphur tertu cu mipi thatnak silo in amai bulpak hlawknak a si theu. Cun, tumtahmi le duhmi cu pumpekawknak tlak a si ti thei cingih pumpe aw ngam lo, pumpe aw theilo le duhlotu cu hotu tling le tlak a si thei fawn lo. Curuangah, hotu cio cio khalah hotu tling le tlinglo an um.

            Khatlamah, ram hrangah a tha kan timi parah ziang tlukin pumpekawknak kan nei a si khalle cui tumtahmi cu a takih pitlin theih a si maw silo ti, a hleice in hotu cun a theih tengteng a tul. Culawng a si lo, tumtahmi cu ziangtin hmuh theih a siih cui hmuh theinak lamzin cu ziangtin zawh ding a si ti khal hotu cun a theih fiang a tul fawn. Hipawl theifiang ta lo in mipi kan hruai tum a sile hlawhsamnak tawn a theih. Hotu cun a hmuh le theih mi cu mipi cun amah bangih pawm thiam ve dingin a zirh thiam, a sim thiam a tul. Culawngah, cui hotu le mipi cu an tang tlang thei dingih tumtah mi hmu thei dingin hna an tuan tlang thei ding.

            Thil pakhat khat tuah dingin hotu in thu a ruatcat ih ke a kar asile cui a tuahnak parah rampi  pakhat ih hmailam dinhmun cu a thumaw theu. Hotu in thu a ruat sual ih a feh sual asile rampi in a siat phah ih a ruat that ih a feh dik asile rampi in a nun phah ve. Hihi ram tampi ah a takin kan hmu thei. Kawlram hmanah hotu hrekkhat ih thil ruat sual ruangah ram pumpi in thi hnephnep in a tawrh phah ti kan hmu.

            Hotu pawlih thil tuahmi  ziangtlukin a thupi ti kan theihfiang theinak ding thil pakhat cu kan theih lar zetmi “Pinlung lungkimtlangnak (Panglong agreement)” hi a si. Chin hotupawl lakih mi pathum in hi Panglong agreement ih hmin an rak ngan ve ruangah kum 45 lenglo hi tuar kan tuar phah ti cu kan zapi theih a si. An hmin rak ngan lo sehla Chinram cu ziangvek dinhmun ah a ding zo ding ti cu suangtuahnak men ah a cang thlang.

            A hleicein rampi pakhat dinsuahnak ding thu hrimhrim ahcun, ral pawlih thu siseh, kan mipi thu siseh, leitlun ram pawlih fehdan le lungput siseh, hotu cun a theih fiang ngaingai a tul. A theifiang hnu hmanah cui a theihmi pawl cu ram hrangih a tangkai thei bik si dingin a hman thiam a tul lai fawn. A bik in kan ram umtudan le mipi thinlung fehdan cu hotu cun a theih fiang hnuah cui ram le mipi dinhmun ih zirin ke a kar thiam a tul, ziangahtile ziang vekin mipi cahnak kan hmang thiam ti mi parah nehnak hmuh le hmuh lo cu a thumaw bik. Ral pawl thuhla theihfiang cu ral pawl nehtheinak a si bangin kanmai mipi thuhla theihfiang cu ralpawl neh theinak a si ve.

            Can tampi ah mipi in anmai hrangih thil tha bik khi an theithiam theu lo. Hihi mipi in hruaitu le hotu tha an tulnak san a si. Lamzin dik ih mipi hruai theitu cu hotu tling le tha asi. Asinan, zovek hotu fim le tling khal mipi in za ah za a dung an thlun ringring dah lo. Hotu tling taktak cun mipi in ziangtik lai khalah a dung an thlun ringring ding tin a ruat fawn lo. Hihi a fimnak a si. A duhdan vekin mipi in ziangtik lai khalah a dung thlun dingih a ruattu cun a zum vekin thil a fehlo tikah beidawnnak a tawng thei.

            Hotu fim cun mipi lakah, lungruallonak, dokalhtu, mi iksiktu, le lamzin pengih feh dingin thanaunak thu simtu pawl an um ringring ding ti a thei cia. Hi a theihcianak hi a fimnak a siih, hi fimnak in beidawng lo in mipi cu lamzin dikah a kawhhmuh ter.

            Leitlun thuanthu kan zoh tikah, zovek hotu le ram hruaitu hman anmai mipi in za ah za ziangtik lai khalah an thlun ringring ti kan hmu dah lo. Kan theih lar bik mi Israel hotu hminthang Moses siseh, David siseh, Rome ralkap uktu hminthang Julius Ceasar siseh, Frence ram hruaitu hminthang Napoleon siseh, America ram hruaitu Abraham Lincoln siseh, England ram hruaitu hminthang Churchill siseh, anmai phunhnam pi le mipi in an phatsan ih an dodal lawng silo in a hrekkhat tla cu an rualpi lala in an that ti kan hmu. Asinan, hi mi ropi pawlih hnatuannak rah cu mipi le ram in a zar an run zo sal thluh ti kan hmu. Hipawl lakih a hrek cun a huatu pawlih thahnak tiang tuarin, a hrek cun ral pawlih nehnak tiang tuarin um hman hai sehla, a neta bikih nehnak cotu le hminthannak cotupawl cu an ralpawl le dodaltupawl silo in anmah thotho an si.

            Hotu fimpawl cun mipi ih an hmuh ban lo mi hmailam ih thil thleng ding mi pawl an rak hmu cia theuih cui an hmuh cia mi pan in mipi cu an hruai theu. Asinan, mipi cun an rak hmuh ban ve lo ruangah a can can ah cui an hotu pawl dung cu an thlun duh theu lo. An thlun duh lo lawng silo in an dodal theu. Asinan, cui hotu tha le fim pawl cu thlanmual an liam hnuah, an dam laiih anmah an rak den reronak lungto lala hmangin mipi cun anmah theih ringringnak dingah cawimawinak lungphun an run dawl sal theu.

            Curuangah, ram hruaitu tampi in an dam laiah hlawhtlinnak hnakin hlawhsamnak an hmu tam sawn theu. Asinan, hlawhsamnak cu hlawhtlinnak thlentu a siih zirhtu tha bik a si fawn, ti hotu fim cun an thei cia. Hlawhsamnak le dodalnak tawnmi pawl cun mai palhnak mi a theihter ih hnuaidawrnak mi a neither ti khal an thei. Hiruangah hotu fimpawl cun thil tha an tuah tummi cu ziangtik hmanah an bansan in an thulhsan dah lo. A bikin rampi dinsuahnak dingih mipi hruai tumnak sinsin ahcun, dodalnak phunphun, sawiselnak phunphun, iksiknak phunphun, le nunnak tiangih la tumtu pawl tiangin hotu cun a tawng ding. Hipawl cu hnamdamnak dingih pek tengteng tul mi man a si.

            Mipi khalin ram hotu le hruaitu pawl kan tahnak cu, “Ram le miphun duhdaw taktaktu a si maw? Ziangtlukin ram hrangah pumpekawknak a neiih ziang tlukin ram hrangah hna a tuan thei ding,” ti hi a si ringring a tul. Ram duhdawtu cu tampi an um ko ding nan cuipawl cu hotu tling an si thluh thei lo. Ram hrangih pumpe aw thei khal tampi an um ko ding nan annih cu hotu tling an si thluh theilo. Curuangah hite pahnih ram duhdawtnak le pumpekawknak tlunah ziangtlukin ram hrangah hna a tuan thei timi hi hotu ding hril tikah zoh tel tengteng tul mi a si.

            Asinan, ziangtlukih hnatuan thei khalin ram duhdawtnak taktak le pumpekawknak a neih silo ahcun umze neilo a si thei lala fawn. Curuangah, hotu ding cun ram duhdawtnak, pumpeknak le thilti theinak timi thil pathum cikcin bangih a khit aw ringring mi le thenhran theihlo cu a awrh kawp ringring a tul.

            Mipi in hotu le hruaitu pawl cu palhnak neilo fel famkim dingin ruat ding a silo, ziangahtile zovek hotu hman mi fel famkim an um thei lo. Ram hruaitupawl cu Kohhran ih Pastor pawl vek si dingin ruat ding a si fawn lo. Asinan, hotu in Pathian thu vekin ram a hruai asile rampi a ding suakih mipi ih damnak an hmu.

            Pathian nung tihzahnak thiamlo le Pathian thei taktak lotu in Pathian ih sersiammi milaipawl thu khal an thei taktak thei lo. Pathian duhdaw lotu in minungpawl khal a duhdaw taktak thei fawn lo. Khatlamah, Pathian ih tuahmi mit ih hmuh theih ram le minung pawl duhdawtnak cang thiamlotu in hmuh theih lo Pathian khal a duhdaw in a thei taktak fawn lo.

            Hnatuan lo ih um menmen pawl hnakin hnatuan taktak tupawl cun thil tha an tuahmi a tam vekin thilsual an tuah palh mi khal a um ding. Ram hrang hnatuantu pawlih hnatuannak cu palh mi umlo fel le dik famkim dingih ruat ding a silo. Asinan, fel le dik famkim si dingih zuam cu ram hnatuantu pawlih mawhphurhnak le tuanvo a si.

            Hotu cu hruaitu a si bangin mipi cu a hruai a tulih hivekin hruai thei dingin thuneihnak a neih mi cu a hnen (tlunlam) ihsin mipi (hnuailam) ah a fehter ringring a tul. Hruaiawknak dik cu tlunlam ihsin hnuailam ah a ra, hnuailam in tlunlam ah a feh lo. Hmailam ihsin hruaiawknak cu hotu cun a kenkawh ringring a tulih dunglam ihsin hruai awknak cu a pawm lo a tul. Dunglam ihsin hruaiawknak ruangah Israelpawl cu nelrawn ram ro le ram car ah an vahvaih rero phah.

            Hotu timi cu mipi le dungthluntu umlo in a mahte a um theilo. Cuvek thotho in mipi khal hotu umlo cun LU neilo tak ruangpi vek a si. Hite pahnih hi then aw thei an si lo. Anmah pakhat vev lawngin hmailam pan in an feh theilo ih an zawmawk hnu lawngah hmailam panin thansonak lamzin an zawh thei.

            Mipi ih thluak le lu cu “hotu” a siih, thluak le lu in thil tha ruatin ruangpi a si mi “mipi” cu lamzin dik ih a hruai asile ram le hnam a ding suak thei.

IX

NEHNAK CO

            NEHNAK le Tumtahmi HMU ti mi hi thla hnih khat sungih ngah, lole, kum hnih khat sungih ngah, lole, kum hra le kum kul sung talih ngah tengteng ding tiphunih kan ruat pang a sile kan palh ding. A bikin ram zalennak le hnam damnak ngah thei ding cun kum hra khal a rei thei, kum zakhat lenglo khal a rei thei, kum thawngkhat khal a rei thei fawn.

            Tui kan san ih zalennak taktak kan hmu lo a si khalle thanau ih beidawn ding a si lo: kan fate sanah an run tuan vivo ding. Kan fate san ih an ngah lo a si le tesin fa a peh peh in an run tuan vivo ding. Beidawnlonak lungthin thawn hivek ih kan tuan ahcun NEHTU le TUMTAHMI HMUTU kan si leh tengteng ding,

            A thlengaw rero mi hi leitlun ah kan um. Mizan sun ih a cang thei lo ding kan ti mi tui ni ah a tak ih a rung cang tampi an um. Mirang kumpi san kan dung kum zahnih laiah “reilo te ah leitlun ah ram za leng lo a rung piang ding” ti’n an rak ruat dah lo. Asinan, kan hmuh vekin kum rei lo ah leitlun ah ram za lenglo an rung suak. Kan dung kum li nga lai ah Russia ram ti ih kan theih mi Rusia ram kulhpi (United States of Soviet Russia, USSR) cu rei lo te ah a rung pheldarh thluh  ding ih ram 10 lai ah a rung cang ding ti in zo hman in an rak ruat ban lo. Leitlun ram hmuahhmuah lakih a cakbik America ram ih hliakhlaitu pawl (CIA) hmanin Russia thu hi an rak thei cia lo, an rak ruat ban lo. Asinan, Rusia rampi cu a hung pheldarh ih zalen ram ziangmaw zat  an rung pian phah. Cutivek thotho in Yokoslovia ,etc..cu a rung thenaw darh ih ram thar an rung piang.

            Curuangah, tui ni ah nang le kei in “Chiram in zalennak le hnam damak a hmu thei lo ding, Kawl  cozah pi khal kan neh taktak thei dah lo ding” kan ti thei pei maw? Tui Burmakan ti mi khal hi a tlunih ram dang dang bang in a phel darh lo ding ti’n kan ti thei pei maw? Ti thei hrimhrim hlah.

            Ziangvek doawknak khalah NEHNAK ti mi cu kan lungthin ah a thumaw ih a um. A  do-aw taktaktu cu ziangvek do awknak khalah kan lungthin le lungthin an si. Mai lungthin thunun thei ih neh cia thei tu cun  raldo ding ih  a feh suak hlan ihsin a ral a neh cia. Raldo hlan ihsin ral pawl cu kan neh thei lo ding tiih ruat ih zum tak taktu  cun ral cu a neh thei lo ding. Hiruangah ral cu va nautat tuk ih va hmuh niam tuk ding tinak a si lo, mah le mah za ah za rinsanawknak neitu cun nehnak a co, ti nak a si sawn.

            Asinan, neh thei ding le tumtah mi hmu tengteng ding ih zumnak le rinnak lawng a tawk lo. Tuannak le tuahnak  in a thlun tengteng  a tul. Kanmai tuannak le tuahnak um lo cun zovek hman in , “Chinpawl zang an fak tuk, zalennak (independence) cu Kawlpawl hnen ih sin kan lo pe” an ra ti dah lo ding. Pathian  khal rung tum in “Chinpawl a lo uk lanta tum rerot u Kawlpawl cu ka dawisuak thluh zo, nan ram cu nan thuthu in uk thlang uh” in rung ti dah fawn lo ding.

            Leitlun ram za ten an ram zalennak hmu thei ding ah nunnak tampi pein thisen suak ih tuan lo le ral do lo an um lo. Pathian a mah rori in “heh” ti ih pek mi Israel ram hmanin, thisen tampi luangih nunnak tampi pe in an ralpawl an do rero hnu ah zalennak cu an hmu. Pathian bawmnak siseh, ramdang bawmnak siseh hmu le ngah thei ding cun kanmah in kan tuan hmaisak a tul. A tuan tu lawng in bawmnak a hmu ding, a tuantu lawng in a rah a ei ding. Kan ram hrang ih kan tuan hmaisak lawng lawng ah bawmnak khal kan ngah ding ih nehnak kan co hnuah zalennak diktak khal kan hmu ding.

            Mah le mah hnam ropi, hnam dang pawl (Chin telin) cu an kut hnuai ih um ring ring ding ih ruattu le an lalram kauhter cu an rawl thaw bikih ruattu Kawl cozah cun cu ti menmen in kan ram cu a thlah siang lo ding, thlah siang a si hman ah tlangsang le khamrang lawng lawng in tanta duh ding ih kan Chinram thatnak phairawn le hmun tha hmuah hmuah cu a ramah canter lanta a tum tengteng ding.

            Curuangah kan ram luahtu le in uk kumkhua tumtupawl cu kan kuttum lawng hmuh in kan kaa tlek zik in “kan ram in suak uh , nan ram ah tlung uh , kan mah ten kan ukaw ding” ti’n au rero hman sehla kanmah riangri kan ram sung in in dawisuak sawn ding.  An lak ah lutin, an tuan vek tuan ve in a nem zawng in kan duh mi cu sim rero khal sehla ziang ngai kan pitlin dah lo ding. Tu tiangah Chinmi zo hman Rangoo0n ah feh in Parliamen tokhawmnak ah kan ram zalennak (Independence) dil in thu an vung sim ti khal kan thei dah lo. Sim khal sehla pawpi ka sung ih barh aw an hluan ding ih an ruaksa hman a tang fawn lo ding.

            Curuangah, in uk tum rerot u Kawl cozah cu a nem zawng lawng in do ding kan duh mi khal an hnen ah tuan in, lut in sim sehla a tha sawn ding  titu cu, “RULPI pum sung ah lut in rulpi cu mi cuk nawn lo ding in sim sehla a tha ding” titu vek fang an si. Rulpi pum sung an lut hnuhnu cun Rulpi thusim cu vun rel lo an thaw hman an thaw thei lo ding. Rulpi hnak ih sual le hrawkhrawl kan hmatawn rero ti hi kan theih ringring a tha.

            Ziangvek tilian khal a tan dan kan thiam ahcun ralkhat kan thleng thotho ding; ziangvek tlangsang khal a kai dan kan thiam ahcun tlangzim kan thleng tengteng ding; ziangtlukih hmun hla khal kan feh paih rero ahcun kan thleng leh tengteng ding. NEHNAK cotu ding cu, mah le mah rinsanaw ih mai lungthin nehtu le tumruhnak thawi hnatuan in ke kar rero tu lawng an si.

X

NEHNAK DING SAN

Kan nih hnak in in dotu le in uk tumtupawl cu minung ah si seh, ralkap le hriamhrei ah siseh an tam sawn, an nei tha sawn. Hihi thudik a si. Asinan, hi ruangah ralpawl cu an cak sawn ding, nehtu khal an si sawn ding kan ti thei lo.

            Ziangahtile, NEHNAK timi cu mi va thahtheinak thazang ah si loin, thudik tan ruangih thihnak khal hmaitawn ngamnak parah a um sawn. Thazang cahnak lawnglawng zoh in thu kan relcat a si le, “A cak lo pawl cu a cak pawl ih ukbeh dingah piang an si ih mi rethei pawl cu milianpawl hnuaiih um ding ah piang an si” ti nak tluk a si ding. Tong dang cun, “Hi leitlun cu ramsa hrangpawl umnak ding lawngah a si ih milai umnak ding ah a si lo” ti tluk a si ding.

            Ruahnak fim a neitupawl cun ziang khal a dik maw dik lo ti zoh in thu an relcat. Asinan, micakpawl cun ziang khal a dik maw dik lo ti si lo in an thazang cahnak hmang in thu an relcat sawn theu. Annih cun a cak lo pawl cu vawi tam an siatsuah theu. Doawknak khalah a cak sawn an si theu. Asinan, NEHNAK ngaingai cotu  cu diknak lamah tangin tairialnak le tuarfainak thawn beidawng lo ih raldotupawl an si. Thimnakah, America le Vietnam pawl an do awk lai ah, ralkap le ralkap an do awknakah  Americanpawl cu an hriamhrei a that sawn ruangah a cak sawn an si ringring ti theih a si. Asinan, a netnak ih nehnak cotu cu Vietnam an si.

            Curuangah, thazang cahnak lawnglawng zohin nehnak thu kan rel thei lo. Kawlpawl ih ralkap tam sawn le minung tamsawnnak lawnglawng zohin annih cu nehtu (a netnak tiang) an si ding kan ti thei lo. A dik lomi raldotu an si ruangah nehlotu an si leh tengteng ding. A dikmi raldotu kannihpawl cu tui ni ah a cak lo sawn kan si hmanah a netnak ih nehnak lallukhum khumtu kan si tengteng ding. Hihi ralpawl kan nehnak ding san le  zalennak kan hmuh theinak ding san a si.

            Kan hnakih tam le cak sawn kan do ruangah kan doawknak cu “Can rei doawknak” a si ding. Kan ralkap le an ralkap an doawk khalah ralpawl cu a cak sawn an si can a tam ding. An hriamhrei le ralkap hmangin kan beidawng ding in a phunphun in kut in thlak ding. Kan thinnau ding in kan karlakah remawklonak le hmuhsualawknak phunphun an tuah ding. An lam ih tang ding in mi tampi thlemthluk an tum ding, mi hrekkhat cu  an hruai peng thei fawn ding. Cu le kanmah lala hmang in  kanmah le kanmah in doaw ter ding. Kan inn le kan lo in nawk kang  sak ding, an siatsuah ding ih mipi cu a phunphun in retheihnak le harsatnak an pe ding.

                 Asinan, hipawl  hmuahhmuah tuartlang in hnget zet ih kan feh vivo ah cun kan thinlung an neh thei lozia an thei ding. Hi can ciah hi kan nehnak ding  hramthawhnak cu a si ding. Curuangah, thazangcahnak cu a mah le tawkten thiltithei le tihnung zet a sinan  a netnak ih nehnak petu cu a si lo. A tawpnak ih nehtu cu lungthin taktak ih tairialnak, tuarfainak, tumruhnak le a dikmi parih ding ngam ringring hi a si.

XI

KHRIFA LEH RAM HNATUAN

            Pathian fate a si mi Krifapawl in anmah le piannak umnak  ram cio ah, harsatnak le buainak a thlen tikah dawnhar mangbang in an um theu. Ram le ram karlak le hnam le hnam karlakah buainak a suah tikah ziang ti bik in Krifa pawlin kan tuah ve ding tin ruat a si ih, Pathian thu Bible ah teh ziangtin ngan a si….? ti’n theih tum a si theu.

            Tulaifang Chinpawl thinlung sungih um ih lang cu: Tlunlam thuneitu cu Pathian retmi an si ih (Rom. 13:1-3) ralthuam thawn tuvek in, thimnakah Kawl cozah cu kan do asile  Pathian thu kalh kan cang lo maw? Thahrum suah (violence) si sawn lo in a nem zawng (non-violence) ih do hi a dik sawn lo maw? Phunhnam le ram hrang hnatuan cu piangthar diktakpawl ih tuan ding a si maw? ti pawl hi a si.

            Milai cu PAthian ih sersiam mi kan si ti le , milai pawl umnak dingah PAthian in ram in pe cio (Gen. 1:26,27: Acts 17:26) ti a zum ih a pawm tu taktak kan si ah cun  Krifapawl in ram le hnam hrang hnatuan cu  “midang tuan ding” a si ti phun in kan ruat menmen thei lo ding. Kan tuanvo diktak cu ziang a si ti theih tum ding a si sawn.

            Rom. 13:1-3 ih ngan mi “tlunlam thuneitu“ lole  "uktu thuneitu” lole “cozah thuneitu” cu do lo ding, ziangahtile an nih cu Pathian ih ret mi an si ih a do tu cu Pathian dotu an si… ti mi hi zohfiang ta hnik sehla. A hmaisain Chinpawl kan thinlung taktak ah “tlunlam thuneitu” lole “kumpi thuneitu” kan ti mi hi zo an si??

            Thimnakah, Kawl kumpi le Kawl ralkappawl hi kan tlun ih thuneitu diktak le uktu diktak si dingah Pathian in a ret mi a si ti’n kan zum in kan pawm maw? Kan zum ih kan pawm a si ah cun a dik, hi Kawl kumpi le an thuneihnak le an ralkap dotu eg. CNF cu misual, Kawl tongin Tawngciantu, Tapung ti theih an si. Pathian thu kalh ih a cangvai rerotu an si ti theih khal a si men thei.

            Asinan, kan ram le kan miphun tlunih THUNEITU le UKTU ding taktak cu  tui Kawl kumpi le ralkap hi an si hrimhrim lo, annih thamtham cu a ram neitu Chinpawl duhdan le thatnak cu ruat hrimhrim loin anmai duhdan le hlawknak lawnglawng ruat in , hriamhrei rinsan in kan ram ra lut, minekrawktu (agressors); kan ram le mipi tlun ah thu ra nei hrimin mi nambehnak kumpi (imposed-government) ra din menmentu;  kan ram cu an Kawlram ih  cangter tumtu (expansionists); Chinram si lo tlangpar ram dangdang khal nawr ih an lalram ti kauhter tumtu (imperialists); anmai Kawl phunhnam lawng lal hnam le miropi ih ruatin hnam dang hmuahhmuah cu hnam nauta le anmah tluk lo hlirih ruattu (dehumanized nationalist & chauvinists);  kan ram cu ram rethei le farah bik ih cangter in kan mit in caw tertu hnamdangmi rulpi (alien monster) an si sawn, tiin thudik cu a sinak vekin kan pawm, kan theih a si ahcun tui Kawl kumpi le ralkap dotu si cu  thilsual a si hrimhrim lo, Chin zaten a tar a t'awt in kan tuah hrimhrim ding mi hna pawimawh a si ti kan thei fiang dingih hi mi ram le hnam hrang hantuantu cu Misual le Pathian thu kalh an si hrimhrim lo ti kan thei fiang fawn ding.

            Thimnakah, kannihpawl in kan ram zalennak diktak cu hmu zo in cui kan ram cu duh tawk loin duh-am thilthu ah ramdang  (Kawlram lala khal)  va nawr rero ih  va do kan si ahcun , a dik,  misual le mi duham, kanmah lala khal miih do tlak kan si ding. Asinan, tui ni ah Chinpawl (Kawl ralkap ih a ummi siar lo) in zawi ramdang si kan va nawr ih kan va do? Zawi ram hman kan do lo, kan nawr rero fawn lo.

            Zovek hnam dang mi (Kawl tel in ) khal kan do lo, tawngpa huat in kan hua fawn lo. Kanmah le kan ram sung ah kan sawm le kan lungkimpinak tel lo in ra lut ta hrat in kumkhua sâl bang in an kut hnuaiih in ret tumtu pawl khi kan do a si sawn.

            Hitivek in thazang cahnak rinsan ih  kumkhua in uk tumtupawl cu  Mirang an si khalle, Tuluk an si khal le, Kawl an si kha le zovek an si khalle kan do tengteng ding mi an si.  A minung kan huat men ruangah kan do  si sawn loin , in ra uk ih an kut hnuai ih an sal bangih  in ret tumnak policy cu kan do a si sawn. Kawlpawl hi Kawl an si hrimhrim ruangah kan huatnak ding san a um lo, kan do rero nak ding san khal a um fawn lo.

            Asinan, Kawl-lem ih in tuahtumnak policy, cimral in tumnak policy, kan ram cu an ram ih can ter an tumnak policy le an thinlung le tuahnak pawl hi kan do a si sawn. Hivek thinlung a neitu le policy kengkawhtu a minung pawl khal kan do tel fawn. Hnamdang pohpoh hua ih thleidan hmang (racists) kan si lo; cu vek minung pawl cu kanmah lala in kan do sawn ding.

            Apahnihnakah , tui ni ah Kawlpawl in duhtawk in hriamhrei cahnak rinsan in kan tlunah a phun phun in thu an nei rero nan annih hi Pathian in a pawmpi mi an si lo a zoh men mi an si sawn. Uktu le thuineitu cun an hriamhrei le thuneihnak cu “thilsual tuahtupawl hremnakah” an hmang (Rom. 13:4)

            Asinan Kawl cozah le ralkappawl cun an hriamhrei ihsin thuneihnak an neih mi cu misualpawl hremnak ah hmang sawn loin anmah cu misual ah an cang ih an hriamhrei cu “mipi le mitha” pawl hmuhsuamnak ah an hmang sawn ti cu kan mit hmuh a si. Curuangah, annih cu Pathian nung thu kalh ih nung rero misual an si; annih cu hrem tlak le hlawnhloh tlak, do tlak le nunsim tlak hrimhrim an si. Annih cu Setan ih hman mi, Pathian fatepawl ti rethei rerotu an si ruangah kan do a tul. Cuti asilole, Setan hnatuannak caktertu kan si ve thei.

            Lalnak le thuneihnak cu Pathian hnen ihsin ra asinan, vei tampi ah cui lalnak le thuneihnak cotu minung pawl cu Setan in a thunun in a hmang thei ve ti kan hmu (Eph. 6:12; 1 John 5:19; Luk. 4:5; 2 Cor. 4:4). Curuangah,  hiti vek in Setan in a hman mi leitlun lal tampi cu kannih in kan zoh menmen ding a si lo. An hrang ih thlacamnak in si seh, an tuahsualnak langternak in si seh, a phunphun in an hnenah thudik cu theihter ding a si. An tuah diklonak kan rak Amen pi menmen a si le tur kung tidai tawih kan bang ding.

            Taktak ahcun thil fehdan diktak cu hitin a si; Kawl cozah cu kannih in kan do si loin anmah in in do a si sawn, ziangahtile Chinram cu kanmai ram le ta liolio a siih hi Chinram tlunih thuneitu ding khal kanmah Chin pawl kan si. Curuangah, a neitu diktak kanmaipawl thuneihnak cu pawm riangri loin, thawktahrat in kan tlun ih thu ra neih tumtu cu in dotu an si, misual an si ih mi diklo an si fawn. Curuangah, annih in diklo zetin in ra do ih kannih in dik zet in kanhumhimaw, ti nak a si.

            Zo a cak sawn ti thu ah, thazang le hriamhreiih cak sawn si hnakin DIKNAK le THUTAK ih din ih cak sawn si hi a thupi deuh. Rei a daih deuh fawn. Kan cahnak ding san cu thudik kengkawh tu kan si ruang ah a si ih Kawl cozah cah lonak ding san cu hriamhrei rinsan in diklonak an feh pi ruangah a si.

            Curuangh, cak sawn le nehnak cotu ti mi hi dik zet in kan hmuh thiam a thupi ngaingai ih hihi in cakter sin sintu le a se bik caan khal ih in kaitho tu, in nungter saltu a si ringring thei. Mai diknak le cahnak thei lotu kan si ah cun kan um menmen hi neh zo mi le neh cia mi kan si. Nehtu ding cun a cahnak a theih a tul ih cucu a takih a hman thiam ringring a tul fawn.

            Kan ram ih kumkhua thu ra neih tumtu hnamdang le ramdang mi pawl cu mikhual vek ih zoh tlak khal an si lo, in lengtu vekih zoh tlak khal an si lo, rualpi vekih zoh tlak khal an si lo, in uktu le kan tlunih thuneitu kumkhua ding tla cun a zoh in zoh ding an si lo. Asile, kum 45 lenglo kan ram tlunih thuneitu rero ramdang mi cu zo an si?

            Kan ram in long rerotu, kan biaknak hmuhsuam ih siatbal rerotu, kan calai hlawhloh tum rerotu, an cithlah kan Chin lakih umter hnuah hnam khat le hnam khat, peng khat le pengkhat doaw rero dingih in tuah rerotu, hnam rethei le mualpho si ding ih in tuah rerotu hnamdang mi cu zo an si? Annih cu leitlun pumpi hmanah sualral lam ih hminthang an si ih kan tong cun  "Kawl” kan ti mi phunhnam an si.

            Mi hrekkhat in ramthu (politics) le sakhuanak (religion) hi lei le van vekih hla-aw le dangaw verver ding ah an ruat ih ram thu relnak ih sakhua thu vun telh asile an theithiam theu lo. Hipawl cun, ram hrangih hnatuantu cu Pathian thu khal a sim ih sim lo le a rel ih rel lo dingah an ret. Cun, Pathian hnatuantu khal in ramthu  cu a rel ih rel lo dingah an ret fawn. Taktak ah cun, Pathian ih a sersiam mi RAM le MINUNG hnatuan (politics) cu a sersiam tu Pathian hrang ih tuan tluk a si.

            Mit ih hmuh theih sersiam mi ram le minung hrang hnatuannak cang thiam lotu cun mit ih hmuh thei lo sersiamtu Pathian hrangah zianghman a tuan thiam taktak lo ding. Hiruangah, Pathian hnakin a sersiam mi ram le minung pawl hi an thupi deuh, a duh khal duhdawt deuh ding an si, ti nak a si lo.

            Minung kan si sungah umnak ding leiram kan tul ih cui minung le leiram cu a dangdang tei um in thenhran aw thei kan si lo. Kan thih hnu hmanah leivut ih tuah mi kan si bang in leilung lala ih kir ding kan si. Minung in Pathian kan mamawh ringring vekin leiram khal kan mamawh ve.

            Curuangah, minung, ram le Pathian hi ziangtizawng hma ih a zawmawknak a neih ih nei lo phun in feh pi ding a si lo. Minung pakhat ka si hnuah, sersiam tu Pathian le ka umnak ram tlunah ziangvek mawhphurhnak ka nei ti hi theih tum ding a si sawn.

            Ahmaisain kohhran lole pawlpi pakhat dinhmun in ramthu (politics) ih hnawihhnihawk hi Bible ih in zirhdan vek a si lo. Thimnakah, kohhran pakhat in a sungtelpawl cu ramhruaitupawl hrilawknak ah cu mi kha mi nan bawm ding ti’n fawrhnak a neih asile hihi a dik lo mi a si. Kohhran dinhmun pakhat in mawhphurhnak  tumbik a neih mi cu rundamnak thuthangtha phuansuah a si.

            Ziangtiklai khalah kohhran cu leitlun politics thawn cawhpawlh loin a hranten a um ringring a tul. Asinan, ram le hnam damnak dingah a thatnak ruatin kohhran cun Pathian hnenah thacamnak in a thlen rinring a tul. Ramhruaitupawl hrang khalah thlacamnak a neih ringring a tul.

            A pahnihnakah, Pathian zumtu mi pakhat cun Khrifa pakhat a sinak dinhmunin politics ah a hnawihhnih aw in a tel thei ih hihi Bible zirh dan thawn kalhaw mi a si lo. Asinan, hi politics ih a telnak, lole ramhna a tuannak cu a umnak kohhran aiawh in a si lo a tul. A umnak ram ih ram ninung pakhat a sinak le zumnak ruangih Khrifa a sinak dinhmun in  politics ah a tel a thiang ih a umnak kohhran hmin in politics ah a tel a thiang lo.

            Cun, Krifa pakhat cu Pathian rawngbawl ding in kohhran ih hriakthih le nemhngeh (ordained) zo mi a si ahcun politics ih a tel le cangvaihnak a neih a thiang nawn lo, ziangahtile anih cu kohhran sungtelpawl, lole, zumtu berampawl cawm dingih  Pathian hminih nemhngeh mi a si. Hipawl cu Pastor le Reverend etc. kan ti mi an si ih annih cu rinum zetin Kohhran (zumtupawl) cawmtu ding le zohtu ding an si.

XII

MAH LE MAH RINSAN AW IN

            Mah le mah rinsan ih todelhawknak a tum lo mi ram cu a ding suak taktak dah lo ding. A se bik dinhmun khal a tawn tlang thei lo dingih dung ah a tawlh sinsin ding. Mah le ke ih din tum lo le ding ngam lo minung pawl cun, an duhmi le tumtahmi thleng thei dingih an tul mi cahnak an nei lo, theih le hmuh hrih lo mi bawmtu le thil thleng ding hngak in an um ve menmen.

            Kan Chinram thansonak dingah, “ramdang bawmtu” an um lawnglawng ah a cang thei ding ti’n kan ruat ih  hi kan ruahnak parah kan thumaw tuk asile thil tihnung zet a si. Midang le ramdang hnen ihsin bawmnak lawnglawng rinsannak cun mai ke ih din tum lonak le din paih lonak mi a thlen. Culawng a silo, hi vek ruahnak kan nei asile, zum le ruah vek in bawmnak a um lo tikah beidawng mangbang in an um phah a theih.

            A hleicein zalennak hmu dingih hna kan tuan rero lai ah mah le mah rinsanawknak kan nei lo a si le umzia a um nawn lo. Curuangah, mipi cu pawnlam bawmnak lawnglawng beisei lo dingin zirh ding a si. Kan hmai lam can ih kan dinhmun ding cu pawnlam bawmnak parah hngatawter loin kanmah le kanmah kan rinsanawknak parah hngatawk ter sawn ding a si.

            Midang bawmnak lawnglawng rinsan cingin mah le mah hngetkhoh zetin sawh hngetawk a theih lo. Mah le mah rinsanawknak lawngin hnget zetin a tuahawk theih. Hngetkhoh zet ih sawh hngetawknak um loin nehnak ngaingai a hmuh theih lo. Curuangah, nehnak ngaingai co theinak cu mah le mah rinsan awknak parah a um.

            Kanmah te tan la in kan tuan rero hnu lawngah  nehnak co thei dingih in dipdaltu le khamtupawl cu a tifeldan kan thiam ding. Mai innsang le umnak ramih  theihtawk tan la in todelhawk kan tum hnu lawngah pawnlam khalin bawm caknak in nei thei. Curuangah, mah le mah rinsanawk thiam lotu cu ram le hnam duhdawtu ngaingai le hnamdamnak hrangih a netnak tiang hnatuan tlak ngaingai an si thei lo.

            “Chinram cu kan ram a si” tiih au rero lawng khal a tawk lo. Tongkam men le au reronak men in rampi a dingsuak ter thei lo. Theihtawk suahin a takin hna kan tuan a tul. Tongkam cu tuahnak in a thlun a tul fawn. Asinan, hi tuahnak le tongkam cu a dikmi lamzin le policy parih a hngatawk lawngah hlawhtlinnak a hmuh theih.

            Curuangah, a dikmi lamzin le policy zawhin kan au ih hna kan tuan asile hlawhtlinnak kan ram hrangah kam hmu thei ding. Zalennak hmu ding ih kan cangvaih rero lai ah siseh, kanram in zalennak a hmuh hnu khal ah siseh, a dik mi lamzin zawh in  mah le mah rinsanaw in hna kan tuan vivo ahcun  kan Chinram cu kan tungding thei tengteng ding.

  

XIII

ZIANG KAN EI DING?

            Mi tampi in Chinram kan vun rel tikah kan mitthlam ah tui Kawl pawlin an duhduh ih an rinkual mi tlangsang le khamrang lawnglawng ih khat  “ChinState” an ti mi lawng hi a cuang in a lang a bang. Hi vial lawng kan ram ih ruat tu hrang ahcun  a can canah “kan ram ah ei khawp a suak lo, zalennak (independence) khal ngah sehla ziang kan ei ding?” an ti rero khal hi an mawhlonaklai a um.

            Thlanglam le simlam Chinram cu tantain nisuahnaklam Chinram lawng hman kan vun zoh asile, kan ram phai rawn le ngawpi tha, buh le thlairah a phun phun tamnak bik khursung suak thil mankhungpawl suahnak ram cu Kawlpawl kut hnuaiah a um men lawng si loin an ramah a cang rero zo. Taktak ah cun, 1400A.D. hlanah, tui Mungzua khua ihsin thawkin nitlaknaklam hman khi Kawl siangpahrang zovek san lai hmanah an rung thleng dah lo, an rung uk dah fawn lo.

            Tui Mungzua le Chindwin tivapi karlak tiang khin  Chinram, kan ram a rak si ringring. Asinan, 1400 A.D. hnulam lawngah nuamte ten Kawl pawl cu an rung lutih tui niah cun Kale Kabaw phairuam cu sim lo, kan tlanghram (No 2) an timi tiang in an hun nawr.

            Mai ram hman ka ram ka leilung ti thei lotu hrang ah cun ziang ka ei ih ziang ka nei ti cu  a theih ngaihnak a um lo. Ei in ding kan neih tak tak lo hnakin nei lo le nei thei lo ih kan ruahawknak  hi a vanduai thlakin a tihnung deuh.

            Ziang tlukin rawl a ei tam a si khalle , rilrawngih a ruataw ringringtu cu a ril a rawng thotho ding. Ziang tlukin kan ramah lennak a um a si khalle cui kan ram cu mi ram ih kan ruatih kan neih mi cu kan neih mi vek in a hman kan thiam lo ahcun ram farah ei khawp nei lo kan si ringring ding.

            Hi kan ram diktak, tui ni ah a lennak kan sawr thei hrih lo mi hi cu tanta hrihin tui kan tlangram lawng hman khi vun zoh sehla – tui ni tiangin ziangvek khur sung  suak a um tiin, thungai thlakin hawl le laihsuah a um hrih lo. Hawl le laihsuah hman tum taktak hrih loin kan ramah zianghman a suak lo kan ti thei pei maw? Khursung suak cu sim lo paisa tampi hmuh theinak thlairah le theikung phunphun kan ramah a suak thei ti khal kan thei nan, nunnak tlakih cui thlai le theikung pawl cu cin le laksuah a um lo.

            Ziang a va si khalle, Pathian ih in pek mi kan ram ah hin kan eikhawp a suak tengteng ti hi za ah za  zum ngam ding a si. Kan ram cu tlangsang le khamrang lawnglawng a si khalle kan nautat ding a si lo, kan hmuhsuam ding khal a si lo. Cutivek ih kan nautat kan hmuhsum ahcun a sersiamtu Pathian nautat le hmuhsuam kan si ding.

            Pathian in Israelpawl hnenah “khuaitizu le cawhnawi luannak ram ka lo pe” a ti tikah, khuaizu le cawhnawi cu Israelpawl ih hawl le vulh suah tul loin a mahte tidai luanin  Pathian in a luangter tinak a si lo. A ngaingai ah Israel ram cu  thingkung thitha hman um lo vunnel le lungto ih khat nelrawn  ramro le ramcar ti theih a si. Asinan, Israelpawl cun  cuvek ram Pathian in a pek cu lungawi ngaingai in an umih , an thlanhri suakin cui ramro le ramcar cu an tuahthat tikah tu ahcun an ei khawp men lawng si lo, ram dangdang ih zuar suah tlak thil phunkim an laisuak, an hawlsuak ih an hmu suak.

            Arabpawl in an ram ah tidainam (oil, zinan) a suak ti an theih hlan ahcun, an ram cu thlaler ramro ramcar farah pittawp ah an rak ruat. Asinan, nasa zetin an vun hawl ih  an ram leilung hnuai ah tidainam (zinan)  a lit in a li ti an hmuh hnu cun thei tawkin an lai suak. Kan theih cio bangin Arab ram cu tui ni ah leitlun ih milian bik pawl an si thlang.

Kan ramah tidainam lawng si lo khur sungsuak a phunphun a um ti (laihsuah a um hrih lo nan) kan thei zo. Buh le thlai suah theinak ram ti cawk lo kan nei fawn. Asile, ziangruangah ramfarah eikhawp hman hmu lo  dinhmun ah tui ni ah  kan um? Ziangdang ruang hman ah a si lo; kan neihmi kan ram tlunah thuneihnak kan neih lo ruangah a si. Kan neih mi kan ram tlunah hnamdang mi  in thuneihnak an neih sawn ruangah  hivek in kan farah ih eiin ding hman khawpkham lo ih kan um rero nak a si.

            Curuangah, kan ram leilung hmuahhmuah tlun ih thuneihnak sangbik kan neih tikah cun, kan ram cu kanmah lala in a thabik in kan kilkhawi canah cun,_ Chin pawl kan farahnak ding san a um lo, ei khawp hmu loin kan umnak ding san a um fawn lo. 

  

XIV

MAHTE ROREL THEINAK

&

ZAWMAWKSALNAK

(Self-determination & Reunification)

            Kan hmuh le kan theih bangin Chinpawl cu hmunthum ah thendarh in kan um lawng si loin , cui kan umnak hmun ciar khalah  mahte-roreltheinak (thuneihnak sangbik) nei loin kan um cio. Curuangah, Chinpawl in kan tul mamawh mi cu thil pakhat lawng si loin, thil pahnih a si. Cui thil pahnih cu mahte- roreltheinak le zawmawksalnak a si.

            Hi thil pahnih, mahte-roreltheinak le zawmawksalnak  hi Chinpawl in kan tul bik mi an si ti cu el theih a si lo. Mirang pawl rin ta mi, in thendarhtu tui India, Burma le Bangladesh ramri pawl hi kan pawm lo kan theihpi ve lo, ti thei dinhmun ah ding rero zoin, ziangkim kan thuthu in fehpi rero ngam le fehpi rero zo sisehla cu thudang a si (thiannakah, kan innhnen Naga pawl cu hivek dinhmun ah an ding rero zo).

            Asinan, vanduaiah hivek dihmun ah kan ding dah lo lawng si loin a din khal kan rak tum taktak dah lo ruangah (Pu Laldenga, Col. Son Khaw Lian pawl in an rak dinpi tum nan peh vivo a si lo), tui  leitlunih an pawm mi India, Burma le Bangladesh ramri le ukawkdan tansan in thu kan fehpi tulnak lai a um. Hi kan dihmun vek in thu kan ruat a si le, tui ni tui can ih kan tul bik mi pahnih cu mahte-roreltheinak le zawmawksalnak neih a si.

            Thusuhnak um theu mi cu – hite pahnih ah  khuisi kan neih tul hmasa deuh, tihi a si. T'awng dang ih kan sim a sile, mahte-roreltheinak nei dingin maw zawmawlsalnak nei dingin hna kan tuan hmaisak a tul, tinak tluk a si.

            Chin hotu hrekkhat in ram thum ih um Chinpawl zawmawksalnak (reunification) hi tul hmaisa deuhah an ruatih zawmawlsalnak thu cu nasa zetin an aupi. Hotu hrekkhat cun mahte – roreltheinak hi a tul hmaisa sawn tin an ruat ruangah nasa zetin hna an tuan ve. Asinan, Chin mipi hrekkhat cun khui deuh a tul hmaisa timi hi a ruat in an ruat lemlo a bang. Chin mipi hrekkhat lala cun khui deuh a tul hmaisa ti cu vun simlo, hite pahnih thu hi a ruatin an ruat lo lawlaw a bang fawn.

            A tlun ih ruahdan le hmuhdan pawl lakah mahte – roreltheinak neih a tul hmaisa timi hin a tak ah umzia a nei bik ding. Ziangahtile, a hmaisa in hivek pawmdan cun zawmawlsalnak khal thupi ah a ret tel. A pahnihnakah, mahte – roreltheinak (thuneihnak sang bik) kan neih hnuhnu cun zawmawksalnak neih le neih lo khal kan thuthu, kheng sung sa, vek a si. Ziangtlukin zawmawksalnak neih kan tum a si khalle, cutivekin zawmaw taktak dingin thuneihnak (mahte-roreltheinak) kan kut sungih a um silo ahcun kan duhnak lungthin lawngin a tawp dingih a tak kan thleng thei cuanglo ding.

            Kan ram hmun thum tlunih thuneitu cozah pawlin zawmawksalnak cu an duh lo bik mi, an huat le an tih bikmi a si thei. Curuangah, hi kan ram le miphun tlunih thuneitupawl mitmei kan ven ih an aan kan ngai a tul ringring si ahcun, kan duhmi zawmawksalnak thu khal kan kut sungah siloin mi  dang kut sungah a um tluk a si. Curuangah, kan kut sungah duh duh tuah thei dingih thuneihnak um hmaisak hi a tul hmaisaknak san a siih, hivekih um dingin tuan hmaisak a tulnak khal a si.

            Fiang sinih kan sim asile, India hnuaiih um Chinram (Mizoram) in zawmawksalnak nei dingin ke an kar taktak zik tikah a hmaisa in India cozah in ziangtin a hmu ding ti an ruat hmaisak ringring ruangah a tul le a tha tiih an theihmi khal an tuah ngam lo. Cutivek thotho in Burma siseh, Bangladesh siseh an hmuhdan le ruahdan zoh hmaisak a tul tikah, a tha bikih kan theihmi tuah ngam lo le tuah theilo in kan um. Curuangah, zodang mitmei khal veng lo, an hmuhdan khal ruat rero lo ih mahte – roreltheinak neih tum hmaisak ding a si.

            Hivek mahte–roreltheinak nei thei dingin kan tuan tikah hmun thum  ih um Chinpawl a zo zo khal in taw an thawh hmaisak a si khalle (thimnakah, 1966 ah Mizoram in an rak tawthawh dah) theihtawk in mah le umnak hmun ihsin bawmawk ih tanpi awk ding a si. Bawm awkdan a phunphun a um ih dinhmun ih zirin hmual nei bikin bawmawk ding a si. Hivekin kan bawmawk tikah, hmun thum lakih kan ram pakhat sang sang in zalennak (mahte – roreltheinak) diktak a hmuh a sile a dang pahnih khalin hmu ve tlukin ruatih pawm thiam ding a si. Pakhat sang sang in an hmuh ahcun a rei hlanah a dang pahnih in an zawm ve fawn ding.

            Khatlamah, mahte–roreltheinak hi neih hmaisak a thupi deuh kan ti ruangah zawmawksalnak thu hi thlauthlak ding a si cuang lo. Hite pahnih hi nupa vek an siih, nupa in farual nei thei le cawm thei dingah an pahnih in an thupitdan a bang awk vek hi a si. Pasal cun ziangkimah hmai a tuan a tul deuh  bangin mahte– roretheinak khal hmaituangtu ah kan ret a tha tinak fang a si.

            Zawmawksalnak thu hi a thu le a hla tal cun theihtawk in au suahpi ringring a tul, ziangahtile hihin Chin hnahthlakpawl pumkhat kan sizia a tharin mi a theih ter ringring ih hihi thil thupi ngaingai a si.

  

XV

MAHTE RORELTHEINAK

            Kan dunglam kum 100 lai ihsin kan tul mamawh bik mi cu kan ram le miphun tlunih thuneihnak sang bik (mahte–roreltheinak) neih a si. Hi thu neihnak sang bik, lole, mahte roreltheinak, lole zalennak hi tui ni khalah kan tul mamawh bik mi cu a si.

            Hi thuneihnak sang bik neiin kan ram tlun ih ro kan rel theilo ahcun ziangvek in lian in dinhmun tha zet khalah um sehla Sahmuan sungih ramsa cawm thau mi vek fang kan si dingih, kan si ding vekin kan si nawn lo, kan diknak le pian san khal kan hloh, tinak a si.

            Mihrek in Democracy dan in ukaw in lian zet le nuam zetih kan um thei hnuhnu cun, mahte– roreltheinak neih kherkher khal a tul nawn lo, ti’n an ruat. Asinan, democracy hmu in sumpai le ei in lamah nuam zetin um hman sehla, hnam dang thuneihnak hnuai ih kan um thotho ahcun Sahmuan sungih thuneihnak neilo “ramsa cawmthau” vek fang kan si ding.

            Tui Chin pawlih kan dinhmun ciah cu “Sahmuan sungih “ramsa cawm thau” vek hman silo, ei in ding  khawp kham hman pe lo ih an retmi Sahmuan sungih “ramsa t'awl t'ent'en” vek kan si. Ramsa hrang ahcun hramlak ah zalen zetin a duh duh in a vak ih a um khi, khuihman suak theilo in Sahmuan sungih rawl thaw tinkim a ei rero hnakin a sunglawi in a nuam deuh; ziangahtile Pathian in hramlak ah zalen zetin tlangleng dingin a sersiammi a si. Zalen zetin hramlak ih a vak thei lo tlunah Sahmuan sungah rawl a duhmi khal a ei theilo sin sin ahcun, cui ramsa hrangah nun man a um lo.

            Kan ram ah zalennak le thuneihnak sang bik neiin kan um theilo tlunah eiin khawpkham hman hmulo ih kan um ruangah nun man kan neilo tluk a si. Mi zalen si dingin, luahmi ram hrante nei dingin le cui ram tlunah zalennak thawn thuneihnak sang bik nei dingin Pathian in in tuah ih hi kan pian sanpawl kan hloh thluh ahcun leitlun ah nun man nei kan si thei nawn lo.

            Kan ram thansonak ding thupawl (sumpai thu, ei in thu, fimthiamnak lam thu le a dangdang) ziang vek khal vun rel in vun tuah tum sehla, a taktak ih tuah dingin “thuneihnak” kan kut sungih a um lo ahcun ziang hman a si thei cuang lo ding. Hihi a tak ih kan hmuh rero mi le kan tawn rero mi a si.

            Thimnakah, Chinram ah phunsang tlawng (college & University) a um a tul ti kan thei, um dingin tuah khal kan duh fawn. Asinan vun umter taktak dingin “thuneihnak” kan kut sungih a umlo tikah umze neilo le santlailo “Putar zuri le Zawng mang man” vek fangah a cang thluh. Kan ram le miphun tlunih thuneihnak sang bik neitu cu hnamdangmi an si kulhsung ahcun Putar zuri kan bang rero ding, thansonak ding lamzin kan zawh thei dah lo ding.

            Hnamdangmi in ziangtik hmanah kan ram thansoter cu kanmai kan duh tlukin an duh dah lo ding. Anni hrang ahcun kumkhua an kut hnuaiih kan um ding lawnglawng hi a thupi mi a si ti cu kum 45 lenglo kan um tlangnak ihsin kan thei thei. A can can ih Helicopter thawi van lam Pathian men bangih Hakha, Falam,Tedim tipawl an hung zoh mennak ihsin ziangtilam hman in kan tul dohdo mi thansonak phunphun cu an theifiang thei dah lo ding. Theihfiang an tummi khal a si fawn lo, kan tulmi theih duh le tuahtum taktak ih hung an si fawn lo. Kan kut sungih saihlum hrual ih kan hrual rero mi kan duh duh  ih kan pal ih kan uk rero mi Chin miphun le an ram cu ziangvek a si, ti’n an hung cuan theu men a si sawn. Khuang le dar thawn, neih sun thuamhnaw tha bik hruh in kan falapawl cun kan hnam lam phunphun thawn a sunglawi thei bikin hipawl cu an rak hmuak ringring sapbai. Kawlpawl ih in nautat dan ding le in hmuhsuam dan ding hi vun ruah vun ruah ah thin a na, riah a sia, ning a zak in thin lam lam a heng fawn.

            A mah bia le thangthat dingih a sersiam mi Chin pawl, milem be dingih a thlem thlu rerotu le a tuah rero tu, a mai sunlawinak dingih a tuahmi Chinram tlangsang le tlangzim pawl parih milem biak inn le purang a dawl rerotu; a hnam thlan Chinpawl hrangih a tuah mi ram tha le phai rawn hmuahhmuah laksak rerotu le a uk tum rero tu “Kawl” pawl hi, cung Pathian in a run zoh tikah ziang tlukin a thin hengin ziang tluk in hrem cak kei maw?

            Kan ram tlunih thuneihnak sangbik kan neihmi cu  Mirang pawlin kum 50 sung in lawn sak. Cui thuneihnak cu hmusal thei dingah ti’n Kawlpawl cu tanpi ah hmangin kan kawp ih kan tuan tlang. Cui thuneihnak (mahte–roreltheinak, independence) khal cu kan hmu sal taktak. Asinan, kan kawp mi Kawlpawl cun cui thuneihnak cu in lawn sak lala.

            Curuangah hi thuneihnak sangbik, tuini ih kan neih nawn lo mi cu kan kut sung ih a um sallo ahcun kan ram le hnam hin damnak taktak, himnak taktak, ralmuannak taktak, nawmnak taktak, mi bangnak taktak, lennak le thatnak taktak, ropitnak le sunlawinak taktak, zah umnak le upat tlaknak taktak, le thansonak taktak pawl cu a nei in a hmu thei dah lo ding.

            Chinram cu khawthim lakah a  um ih hi khawthim lak ihsin suahnak lamzin pahnih a um: pakhat deuh cu hi khawthim hnakih a thim deuh mi thimkhawzing pannak lamzin thim a si. Hi lamzin thim zawh in kan feh vivo ahcun a rei hlanah hnam hlo, hnam vai, hnam mualpho, hnam rethei, leitlun ih nun man neilo kan si lanta ding. Lamzin pakhat deuh cu Khaw-eng lam pannak lamzin eng a siih hi lamzin kan zawh a sile hnam zah-um, hnam cawisan tlak, hnam ropi le leitlunih nun man nei hnam thangso le lian kan si teng teng ding.

            A tlunih lamzin pahnih:

Lamzin thim le Lamzin eng lakah khui lamzin deuh Chinram in a zawh timi parah kan ram le phunhnam ih THIHNAK le NUNNAK cu a thumaw.

Chinram…. Khuilam pan in na feh ding?

Chinland    Quo   Vadis ???