* HAKHA HNAM LAKIH Zaa Thang bawipawl HI FALAM / ZAHAU KAN SI ( Chin / Lai ‘ Feature )*

* HAKHA HNAM LAKIH Zaa Thang bawipawl HI

FALAM / ZAHAU KAN SI ( Chin / Lai ‘ Feature )*

( Sulkhat kual laihri zawmaw na na na, kan thlarau khal an
ngainaaw aw)

B.Lallianthang, Aizawl, Mizoram

*Thupiawnnak:*

‘O’ hi cafang hmuahhmuah lakah a upabik ih, B.C 1300 hrawngih a umdan kha tu tiangah thleng a si hrih lo ti a si vekin thil ziangkim hin sinak thudik danglamtheilonak an nei ṭheh a si. Curuangah historian-pawlih an ṭhumawknak bik khalah history theihfeng lo ah cun ruahdan le fehdan a dik thei lo ti a si vekin Lai mino hrekkhat khalin kan thuanthu kan theihfeng lo asile, lungawinak ding zawnah kan reh tla a sia riangri pang thei ih, rehsiatnak ding zawnah kan lung tla a awi linglet pang thei.

Aizawl Law College Pricipal Pu Thanhrang ih a rel mi ah cun, Aizawl khaw sungah hin phunhnam kan zingzawiawk ciamco tikah Lai phunhnampawl hi kan rak tam sawn dêldêl a ti ṭheu. Kum hmaisa lamah khan America ihsin kan Lai Ca
thiam le mifimpawl in Aizawl, Mizoram University-ah CHIN ti maw MIZO...? ti
mi sunvu rori paper present-zawngin mithiampawl an reltir ciamco tikah CHIN
ti mi cu Mizo ti hnak cun a cuai a rit tuk sawn ti khal kan fiang zet
thlang ruangah kan hahdam nasa zo.

Curuangah ṭhimnak pakhatten vun la duak sehla, Mizoram ih hlasak thiam bik Lalrindiki Khiangte (Daduhi) tivek tla hi Khiangte cu Falam / Ngawn hrin an si ti mi fiang zet ih, theihngah hnuah cun, Laimi hi, hi tluk in so maw hlasak kan rak thiam ih kan rak natsat tizawngih lawmpiawk theinak hi thinlung ah amahten zing Ni suak mawi zet bangin a hung um thei ve mai. Cuvek thotho in Hakha unaupawl khal hin an thuanthu ah Falam / Zahau kan si ti rori ih an ngan thei mi hi an fakum taktak ih hleiah mai thuanthu a sinak vek cekci ih ngan hi mipitling an sizia khal
cawn tlak taktak an si. Kan nauhak lai ti ve mai sehla 1960-1970 hrawngih an
rak rel natsat mi pakhat cu, kan Laimi bawi-upa ngaingai pakhat hin Kawlram
hruaitupawl lakah,’Kei cu Laimi ka si lo,’ tiah a Lai sinak a rak zahpiawaw
dah hmang. Neta lamah kan Laimi, mifim hminthang zet pakhat hin, Khuitawk na thlennak khalah Laimi na sinak hi zahpi hrimhrim hlah aw, tiah thu
roling an rak cahaw dah tiah kan palepawl in an rak rel ṭheu.

Hakha bawi ZaaThang hi ZaHau kan si tiih ngantu Capt. Sui Mang Ling ih ngan mi hin mual in liamsannak a rei tuk zo ruangah le amah rori in, sunzawmduhtu cun nan sunzawm thei,’ ti mi a ngan tel ve ruangah a thlarau zahum tak hnenah lungawithu ka sim duh. Laimino zo zo khalih kan thuanthu sungmu ngaingai an
theih vivonak hrangah cang thei hram sehla; Hi Lai thuanthu ngantu Capt. Sui Mang Ling( L ) khalin, hi thuanthu hi ka palepawl san ihsin an rak ngan zo mi a si ih an tumtah mi ah cun, hmai lam kan tefapawl in phunhnam hmin kan phuahawkdan le kan thawhkehdan theihsal an ṭul leh ding ti mi ruahsannak a si bik’ ti khal a ngan telcih.

( A sung thu a feng thei deuhnak dingah calettu hin ka bêtnak zawntete a um).

Hlan lai (A.D 1650 hrawng hi an zum bik) ah hin Hakha hnam hi Falam / Zahau ram, Zathlir zin peng Khengkang khaw kiangih Khawrua kiang Zo Tlang ah khin khua an rak sa dah ih, cui Zo Tlang ihsi cun Sun Cung tlawnnak Falam lamzin thlennak Tlang ih a um mi Phailenzawl ti mi Khua ah khin an rak ṭhawnaw.( Phailenzawl ti hi hlan lai kawhdan a si ding). Phailenzawl khua ih an rak um laiah hin inn 30 hrawng an rak si. Cule hih khua an rak um lai ihsi hin tui an kawhawknak phunhnam hminpawl hi an rak sakaw hai. Mai phunhnam hmin fingfing ciau nei dingih hminsaktupa cu King Bawl a rak si. Thuanthu thiampawlih ngaidan ah cun King Bawl hi anmai lakih pacangṭhabik le rinsan tlak bik a si ding tiah an zum ih cui phunhnam hmin a phuah mipawl cu: Kingbawl, Hlawnsa, Zilhlawng, Vanthawng, Hranglung, Cinza, Thlaceu, Khenglawt, Zaathang, Nguntual, Thihlum ti tla hi an rak si.( Nguntual hnam hi Kankaw district ih Chin
budhists ah an tam zet).

Hi san hrawngah hin Kingbawlpa cu phun upa bik a rak si ih Zilhlawngpa cu sakhua-eitu a rak si ve. Veikhat cu Hlawnsapa ti mi in, ‘Ka rual Zilhlawngpa na sakhua la aw’ a ti ih, Zilhlawngpa ih a lak ciamco tikah a lâk tam tuk a si hmang, Hlawnsapa thaw cun an thawiaw ciamco ih, cui cân thawk ihsin hi phunhnam pahnih tla hi khaw dang veve ah an rak ṭhenaw ta. Hi Phailenzawl khua ih an um lai hrawngah hin Cinzah

(Tuisan Hakha bawi tiaw hnamkhat) le Thlaceu hi ti le rawl nei le milian an
rak si ih Cawnlam khal an rak tuah thei nasa ih hleiah Khuang khal an rak
cawi thei zo. Kum rei nawn hnuah Khenglawt phunhnam pa, a hminah
Bawm Hlawng ti mi cun Mang Kheng ih Hlawnceupa cu bawiah a tuahawaw. Cuisin Zathang hrin Vaingampa, a hmin Thanghlei khalin Mangkhengpa cu ka bawi ah ka lo hmang ve ding a ti ve nan, Mangkhengpa cun nang cu ka lo duh lo, a ti ruangah Thanghlei phun le Mangkheng cu ral ah an rak cang dah. Mangkhengpa cun Thanghlei cu a neh ruangah Mualzung khua ah an vai. Phailenzawl khua ah hin san khat hrawng an rak um ih, Mualzung khua ih an ṭhawnawk hi AD 1700 hrawng a si ding tiah historian-pawl cun an ṭuat.

Mualzung khua ti mi cu, Zaathang hrin Hakha bawi tiaw, Sangte sungpawlih umnak Hakha khua khi a si. Cutawk khalah Cinzah le Thlaceu phun cu ti le rawl nei le milian an rak si thotho ih cui hmunah cun Cinzah khuangcawinak hmun khal hminsin a si hrih lai. Cutawkih cân rei nawn an um hnuah Khenglawtpa in tui Hakha khawpi kan ti mi khi a rak toh a si cu. Hi cân hrawng, Mangkhengpa le Vaingampa an ralawk hnu ihsin doawknak hriamnam: fei, phaw le nam pawl si she, ralhruang tivek khal tuah an rak thawk hai . Cuticun, Mualzung khua, Hakha cu Mangkheng cun an rak neh / ṭhiau hai. Cui cân hrawngah Khenglawt cu Hakha
ah bawi an rak si ih Mangkheng Hlawnceu cu khawsiah eitu an rak si ve. `Hi san kum 20 sung thupawl kân duakin Hakha ih Zaathang bawi san thuhla rel duak mai sehla’, Zaathang san ah cun Hakha cu inn 90 lai an ti zo ih khaw dangdang khaw 9 thawn an rak ralaw. An ral khuapawl tla cu: Zokhua, Sakta, Leitak, Hantheng, Pangzawl, Hairawn, Ramthlo, Khawrua le Mangkheng tla hi an si. Hi san Zaathangpawl cu pumkhatawkdan an rak thiam zet ruangah khaw 9 rori cun an rak neh thei hai lo. Khai san kha 1725 kum hrawng a si an zum.

Cuticun, Zaathang hrin cu an karh vivo ih an fale hminpawl kha phunhnam hminah an phuah vivo hai. Cupawl tla cu: Saikha, Darkhua, Vaingam, Nguntual le Hranglung tla hi an si. Cuticun, Zaathang hrin sung ihsin Hakha bawi a ṭuan hmaisa biktu cu, Thangding le Kip-hian ti mi an rak si. Thangding cu, tui san Hakha ih Sangpi Veng ah khin an rak um ih a falepawl san 7-nak ah cun Mangkio le Ukmang tla khi an si.

Kip-hian hrinpawl khal cu tui san Hakha khua ih Sangte Veng ah khin an rak um ve ih a falepawl san 7-nak ah cun, tui san khalih kan theih mipawl Kiomang le Nihre tla khi an si. Ih, Hakha Sangpi le Sangte sung hmuahhmuah khi Thangding le Kiphian ih tefapawl an si. Sangpi le Sangte ti hi Veng hmin a si, Milai hmin a si lo. An phunhnam hmin ngaingai cu Zathang an si tiah Kingbawlpa in Falam peng Zahau ram Phailenzawl ah AD 1650 ihsin a rak phuah zo hai a si kha.
Cuticun, Sangpi le Sangte sungpawl cu an tefa san 7-nak tiang Hakha ah bawi a rak si ko nan, hi Hakha bawi thuanthu hi kan zingzawi rero tik ih kan theihfeng ngah mi cu ziang a si tile, Zathang cu a hnam unau thawn Falam peng, Zahau khua ihsin Hakha ih a vai mi a rak si ruangah, Zahau hnam kan rak si ko nan Hakha kan
thlennak a rei tuk zo ruangah Hakha mi tiah kan tiaw cu a si- (Capt.
Sui Mang Ling, Hill-Chin Student Union, Annual Magazine, 1960-61,
Yangon).

A TLUN THUANTHU THAWI PEHPARIH KAN ZIR DING MI
‘MORAL STORY’ DUHUM ZET LE MIPHUN PUMKHATNAK ‘NATIONAL INTEGRITY’
HRANGIH SADUHTHAH MI AH CUN:

Minister Dr. No Than Kap ih Rangon minopawl a zirh hai mi IDENTITY ropi bik thurotling pakhat cu, ‘Kawlpawl in ziang miphun na si an lo tile, Chin nan ti ding ih, Falam Chin maw? Hakha Chin maw/ Tidim chin? an lo ti khal le Chin ti thotho in nan sâng ding’ a ti. Hivek lungput pipa hi miphun damnak tling a si ih Mahatma Gandhi ih lungput khal a rak si.

Curuangah cun ziangruangah Hakha ka si? Ziangruangah Falam ka si? Ziangruangah Matu ka tiaw ih Ziangruangah Tidim ka tiawknak san? Cule Mizo ka tiawk lala? ti mi thusuhnak hi tin ruat bêt sehla, ziangruangah milai ka si? tivek thawn bangrep a si ko lo pei maw? Culole,Tuluk ram ah kan kirsal ding maw si!
Kannih Khristianpawl hrangah tla cun, Eden human ih kan IDENTITY kha sanmureng ih kan sinak thudik thleng theih lo mi a si lo ding sawm?

Laimi kan pipupawl kha AD 800-850 hrawngah cun ṭawng pakhat an rak hmangtlang ding ti khal hi historian-pawl cun an zum sikhawh. Kabaw phairawn ih kum 400 sung hrawng an rak umtlang lai khalah doral-ih an tuahawk thuanthu khal a um dah lo. AD 1200 hrawng ihsin Kabaw phairawn an suahsan in Laitlang ih an ṭhendarhawk hnu khalah kan pipupawl an doawk thu hi thuanthuthiampawl in an ngan dah lo. AD 1450-1700 hrawng lawng ihsin pipupawl hi an ṭhenawknak kum 500 lai a rei zo ruangah an rak doaw ṭheu ti men fang hi a si.

Minister Dr. No Than Kap ih thil hmuhdan hi Chin miphun zate huapih damnak tling ‘philosophy of life’ a si. Ziangahtile, Chin / Lai ti mi ah hin kan lungkim ngah rori seh ti hi thil hahdam thlak bik a rak si ih hleiah Laivmipi hmel collective identity khal a rak sisi maw. Laimi hi Mirang rori hmanin in rak hup-hurh zet ih miphun pipa ngaingai ‘nation’ ti rori ih kawh mi kan si tho lo ziang. Mirang le
German an rak doawk lai ( 1918 ) hrawng khalah Mirang kuli phurh an rak el
ngam tuk ruangah khawbawipawl le ram-ukbawipawl tla cu thawng ah an rak thla ṭheh hai a si kha. Mirang hmai khalah a zâm ih zâm lo Con Bik paralṭha le Hakha peng Sakta khua ihsin Ral Dum le Ral Bawi ti mi pahnih khal hin international ah Laimi cu cawngnakpuan mawi bik in sinter thei mi hi tuisan nonawnpawlih ‘moral reformation’ hrangah a hmun camcin fawn ding a si.

A tlunih Lai thuanthupawl umdan hmuahhmuah hi zoh rero sehla kan theihawk lo lai khalah unau sulkhat suak na na na cu kan thisen hi anmahten an rak hlamaw ti cu a fiang nasa; kan thlarau tiangin an hlamaw ih an ngaihaw tuk a si hi maw!
Ṭhimnak pakhatten zoh duak sehla, Hakha, Matu le Falam kan rualremawk theidan tla hi mangbangza a si. Ziangtin maw? Hakha le Matu Myo sungah Methodist le Presbyterian san ihsin tulai kawhhran thar dintupawl tiangin kan Falam rawngbawltu an si ṭheh thei ih hleiah rualremaw niakno tein pastor khal an va ṭuan rero thei a si. ‘Sulkhat kual laihri zawm na na na, kan thlarau khal an ngainaaw aw’
“*Ngai hnik uh, unau ngaihaw dialdo teih umtlang hi a ṭha in a va nuam so! Aron ih lu le khahmul ihsin a kawrfual zim tiangih a luangthla mi hriak sunglawi vek kha a si…Cutawkah cun Bawipan malsawmnak thu a pe, sankhuk nunnak tiangin*” Sâm, 133:1-3. Hi Bible thu hi Chin miphunih kan thuken pawimawhbik si camcin thei hram sehlaw.

* Laiphun phunkhat le phunkhat rualremnak hmun camcin hram seh law.

*****

__._,_.___