LAIPHUN SUAH NI
[Ṭhaten kan ruat dah maw?]
Chin Miphun Ni (Chin National Day) thu ah, February 20, 1948 lawng a si lo, 1918 le 1940 February 20 khalah Chin phunhnam hrangih sunsak tlak cangvaihnak a um, curuangah "1948 february 20" um lo khal sehla February 20 hrimhrim hi sunlawih tlak a si titu an um.
Hiti simtupawl lakah Mindat-Zuzin alias Ke Khui Sing ih sim mi hi a fiangzet:
"..Culaiah Maymyo (tui Pin U Lwin) ah Chinmi Fimthiamnak cawisangtu pawlkawm cu February 20, 1918 ah an dinih Chin miphun hrangah hna an ṭuan thawk….. February 20, 1940 ah Mirang uktu bawi_ Magwe ramṭhen uktu , commissioner Mccracken: Falam zipeng Naylor le Kanpelet vuanthawk Poo Nyo cu Kanpelet khua ah an feh…Mirang bawi pawlin mipi dil mi an tuah duh lo tikah U Vawmtu mawng ih hruai mi Chin Hills Union Organization le mipi 1,000 lai cu an thin a heng, cule miring bawipawl cu ṭih in an tlan hlo…" (CND, Golden Jubilee magazine, p. 70. Kawl ca in leh mi a si. Ngantu).
Asinan Robert Siang Lian in hi Chin national Day thu thotho a ngannakah
February 20, 1918 hi a ngan tel lo. Chin national Day suak tertu lakah a telh ve lo maw, telh tlakih a ruat lo ruangah a telh lo men, ti cu theih ban a si lo. Cun February 20, 1940 ih Mirang bawi Mccracken, Naylor, Poo Nyo le Vawmtu Mawng ih ho Chin Hills Union Organization Kanpelet khua ih an ti buaiawk kum hi Robert Siang Lian cun 1938 ti'n a ngan" (cf. CND, Golden Jubilee magazine, English section, p. 24,).
Ke Khui Sing le Robert Siang Lian ih thu theih dan bangawk lo ruangah, hi ca ngan tuin an pahnih in February 17, 2004 zan ah phone in thu umdan a sut veve. An pahnih in ṭansan "ca ngan mi" neiin an relaw veve. Cui hnu Feb 20, 2004 ah Chin National Day hmannakah Ke Khui Sing in thu a simih a sim mi sungah, Feb 20, 1918 ah Cinmi Fimthiamnak Pawlkawm an din thu le February 20, 1940 ih Mirang bawipawl le Vawmtu Mawng ih ho Chin Hills Union Organization Kanpelet khua ih an ti buai thu a tel.
Ke Khui Sing hnenah "February 20 1918 ah hi pawlkawm an din taktak ti theih theinak cahnah (document, or evidence) na nei maw," ti'n sut a si tikah ziang cahnah (document) hman a neih lo thu le hi ṭum (Feb 20, 1918) ah Chin Fimthiamnak Cawisangtu pawlkawm (Vawmtu Mawng ho) cun, Mirang in Chinram ih Kawl ca zirh nawn lo ding an ti mi an duh lo thu an lang ter, ti lawng a sim.
Curuangah, hi "Chin National Day (Feb 20)" thu ah, 1918 February ih din mi Chinmi Fimthaimnak Cawisangru Pawlkawm ih hotu ṭuantu le 1940 kum Mirang bawipawl thawn ti buaiaw Chin Hills Union Organization hotu bik Vawmtu Mawng amah rori ih " Chin National Day" thu a simdan le a hmuhdan sawn hilak tlak bik le thupi bik a si ti a lang .
February 20, 1951 zinglam 10:00AM ih Mindat khua ih Vawmtu mawng in Chin National Day thu a simnakah, 1918 le 1940 thu hi Mirang do thu thawn pehparin mallai a sim tel nan, Chin national Day ra suahnak sanah a rel tel lo. A sim i cu hitin a si:
" A hleicein thlanglam Chinmipawl cu Kawlram sungih cangvai Kawlpawl thawn an zawmaw ringringih 1918 ah Fimthiamnak thu ah (Mirang) an do, 1927 ah biaknak thu ah (Mirang) an do, 1935 ah ram ukdan thu ah (Mirang) an do (cf.CND, Golden Jubilee Magazine, Burmese section, p. 60)'' ti lawng a sim.
Vawmtu Mawng cun, 1918 kum ziang thla, ziang ni ah pawlkawm an din ti hman a sim tel lo. 1940 thu khal a sim tel lo.
Asinan 1940 February 20 cu Chin National Day suahnak san bik a sizia fiang zetin Vawmtu Mawng in hi tin a simbet:
"Falam khua ih Chinram pum huapih tuah mi khawmpi ah mipi 5,000 lai an pungkhawm. Thu thehluh mi tampi lakah 1948 February 20 ih thehluh mi palitnak (4nak) cu Chin National day suak tertu a si. Cui thu thehluh mi cu Chinpawl hrangah thupi ngaingai ih thuanthu ih run sim tlak a si ruangah kimcang zetin ka sim ding (CND,Golden Jubilee Magazine, op.cit., p. 65, Kawlca ihsin leh mi).
A tlunih thu umdan zoh rero tikah, ngan zo bangin, Vawmtu Mawng ih simmi hi laktlak bikah ret theih a si. Midang dangin 1918 le 1940 February 20 khal Chin Nation Day suak tertu an si an ti mi hi cu an sim le rel dan a bangawk lo tlunah thu belhbawmtu ih an hman mi men a bang.
++
Ngaingai ahcun Vawmtu Mawng ho in Mirang thawi Kanpetlet ih an ti buaiawk ni (1940 february 20) hi thupi ih kan ret ceng asile Hakha ih mi 5,000 laiin hriamhrei thawn 1917 ih Mirang an rak do le Sim hrin in do an tum venak le Chinram ih Mirang an hung kai laiih Chin (Sizin, Kamhau,Tlaisun etc.,) pawlin nasa zetin an rak donak khal kan rel tel a ṭul ding. Cui pawl hmuah rel tel loin Vawmtu Mawng ho ih Mirang uknak an do thu lawng thupi ah retin Chin National Day suah phahnak tiangih kan retsak ahcun thuanthu kan zoh kim lo tinak a si ding. 1948 February 20 lawng hi Chin national Day suak tertu a si lo ti tum tuk ruangih ṭansan umze nei lo hawl kual men kan si fawn ding. 1918 ih Calai thu ih Mirang an donak san tla cu, Mirang in Chinram ah Kawlca lawng zirh nawn loin Chinca zirh ding tiih an rel mi duh loinn "Kawlca khal zirh ding," an ti mi a si. Chinca Chinram ih zir duh lo Ni (February 20, 1918) cu sunsak tlak a si pei maw?
Curuangah Vawmtu Mawng ih sim banginFebruary 20, 1948 lawng hi Chin National Day suahnak san ah ret a si le a dik bik ding.
A RA SUAKDAN
1948 February 20 cu "Lai Phun Suah Ni, lole Chin Miphun Ni ( Chin National Day)" ti'n 1950 October 9 ihsin ret a si. Hitin ret dingih relcattu hi, culai ih Chin Affairs Council a si.
Hi February 20, 1948 "Ni Sunglawi" a si an tinak san pahnih a um. Pakhat deuh cu,_ Feb 20, 1948 cu "Chinmi zate lungrual ten kan um tlang thei hmaisabik Ni" a si ruangah ni sunglawi a si ti a si. Robert Sian Lian in hi thu hi hitin a ngan:
"Hihi (Feb 20, 1948) Chin thuanthu ah caan sunglawi zet a si, ziangahtile Chin zate tawngaw khawm in phunhnam pumkhatnak an neih vawikhatnak a si. Curuangah February 20, cu thuanthu ih hmimsin tlak Chinmi zaten hnam pumkhatnak le lungrualnak an ngah thei ni a si. It ( feb 20, 1948) is a landmark in the history of Chin Hills because it was the first time that all the Chins were able to hold the general meeting and achieve national unity among themselves. So, 20 February is a historic and meaningful day for the Chins because all the Chins were able to achieve national solidarity and unity on this very day(Robert Siang Lian, "Chin National Day and National Unity," CND, GJC Magazine, p. 26).
N.B. Bracket sungih (Feb 20, 1948) ti hi ca ngantuin fiang deuh dingin a bet mi a si.
++
Robert Siang Lian ih,"… February 20 cu Chinmi zate pumkhawmnak neih hmaisabik a si, ti mi le Chinmi zate hnam pumkhatnak le lungrualnak an neih ni a si," a ti mi zoh rero tikah, hi zawnte ahcun, ziangruangahlungrualnak an nei? ti mi hnak hman in, lungrualnak (unity)" an neih hrimhrim hi thupi zetah ret a si ti midang ngan mi ca tam nawn khalah kan hmu.
Chinmi zate pumkhawmnak neih hmai sa bik le Chinmi zate lungrualnak neih hmaisa bik Ni a sinak lawng zohin hi February 20 hi ni "sunglawi" ih kan ret asile,_ thil ṭha lo zet ruangah , thil ṭha lo tuah dingin kan tawnawk a si khalle, "lungrual" ten tawnawk a si hnuhnu cun "a sunglawi ko" kan ti tluk a si. Hihi thil ṭha lo zet a si, thil dik lo zet khal a si. Thil ṭha tuah ding le thil ṭha ruangih "lungrualnak" si lo, thil sia le ṭha lo ruangih "lungrualnak" cu thil "sunglawi" ti theih a si lo ding. Curuangah ziangruangah "lungrualnak" neih a si ti mi a san kan theih hmaisak lo ahcun, Feb 20 hi ni "sunglawi" kan ti men ngam lo ding, kan ti thei fawn lo ding.
Cui umzia cu, Chinmi zate "lungrualnak" kan neih Ni a sinak lawng menah February 20 hi ni "sunglawi"ih kan ret a sile, a kawi zawngin a feh thei hleiah, puan tukin thil kan fehpi ti theih a si. Asinan, hi "lungrualnak" san (reason) khal thu ṭha le thil ṭha a si ruangih ni "sunglawi" kan ti ahcun umze nei a si. Ziangruangah (why) ti mi a san hi, ziangvekin (how) ziang (what) a rak cang ti mi hnakin a thupi deuh.
++
Feb 20, 1948 ni sunglawi ih an retnak san pahnihnak cu,_ "Lal-hrin uknak cem ni" a si ruangah ti a si. Hi pahnihnak hi cun, ziangruangah ti mi a san cu thupi deuhah a ret. Hi thu hi Minister for Chin Affairs Vawmtu Mawng ih sim mi ah a fiangzet:
".. Chinmi pumpi thisen zuk sakih, cang thei lo leṭhangso thei loih uk bettu mi-uk ral ihsin zalennak kan ngah ni lawng hman silo, mipi duhdan in council hmangin kan phunhnam hrangah zalen zetin duh mi tuah theinak nei ding in thu relcat ni a si ruangah, February 20, 1948 cu Chin National Day ti'n ko dingah, kan dung lam 1950 kum October 9 ni ah Chin Affairs Council in a relcat" (Chin National Day Golden Jubilee Commemorative magazine, p. 66. kawlca ihsin leh mi a si: Ngantu)).
Kanpalet mi Pu Vawmtu Mawng hi 1948 February 20 ni Falam ih Lai phun suah ni thu an rel lai ih khawm uktu (chairman) a si.
Hi Vawmtu Mawng ih sim mi ahcun ziangruangah Chinmi zate lungrualnak an nei timi a san fiangten a ngan. A ngan vek asile February 20 ni" sunglawi" ih ret a sinak san cu " Lal-hrin uknak cem ruangah le uknak thar neih ding thu relcat" a si ruangah a si.
++
A tlunih kan hmuh bangin Ni "sunglawi" men hmanah "Chin Phunpi Ni" ti tiang tiangin February 20 an retnak san hi, thuk le kau nawnin zoh hnik uhsi:
Leitlun khui ramah si, mai phunhnam lala ih ukawk dan hman cia mi thleng Ni cu lawmin "Kan phunhnam suah Ni" a si titu um? Zalen Ni, independent day khi national day kan ti le thuhran. Cuti si ding cun phunhnam dang uknak ihsin kan zalen Ni khi Chin National Day kan ti a ṭul ding. Cui hnu-ah zawi phunhnam dang kut hnuai le uknak hnuai hmanih kan um nawn lo khal a ṭul ding. Culawngah, tui ni tiangin cui National day, independent day cu kan lawm thei ding. Singaporepawl cun August 9 khi "Singapore National Day" an ti. A san cu Malaysia ihsin an zalen Ni a si. Tuini tiangin Malaysia siseh, phunhnam dang zovek uknak hnuai hmanih an um nawn lo ruangah, cui an "National Day" cu lawm thei ringring an si. Kannih Chin pawlin Mirang uknak ihsin kan zalen ni khi Chin national Day, lole Lai phun suah ni a si kan ti cuang fawn lo. Rak ti hmansehla kan pupa san lai bangin zalennak pumhlum nei in kanmah le kanmah kan ukawk thei lai ringring lo ahcun Mirang kut ihsin kan suah ni January 4 khal cu "Lai phun suah ni" ti tlak a si fawn lo ding.
Mirang uknak hnuaiih lal, mi-uk pawlih uknak cem ni cu Chin National Day, lole Lai phun suah Ni kan ti mi a si, kan pupa san ukawk dan cem ni khi Lai phun suah Ni kan ti lo,_ titu kan um thei men. Taktak ahcun, Mirang kut hnuaiih lal, lole mi-uk an ret mi pawl cun, kan pupa san lal pawlih ukdan le kan zin le dan tam sawn vekin in uk thotho ruangah , Mirang san ih mi-uk kan hlawn cu kan pupa san ukawkdan hlawn thawn a bangaw thotho. Curuangah Mirang sanih mi-uk uknak kan thleng Ni cu kan pupa san ukawk dan thleng Ni ti theih a si.
A tawi zawngin, mai phunhnam lala ih hman mi ukawk dan cem, lole thleng ni le phunhnam dang kut hnuai ihsin kan suah ni an bangaw lo. Thu dangdang, duhsan bangaw lo an si. Curuangah kan pupa san ukawkdan thleng ni February 20 khi "Chin National Day" ti tlak a si lo, " Lai phun suah Ni" tla cu a si lo sinsin. Mi hrek sim bangin February 20 cu Chinmi pumkhatnak le lungrualnak kan ngah Ni kan ti hmanah, cucu "Chin Union Day" ti a si fang ding.
Ukawk dan (form of government) ti mi cu, a ṭha lo ti canah ram mipi, lole uktu cozah in hlawnih hman nawn lo theih a si. Cui hnu-ah a hnakih ṭha ukawk dan hman theih khal a si. Ukawkdan thleng Ni cu phunhnam suah Ni kan ti ahcun, leitlun phunhnam hrekkhat cun Suah Ni 10 zik lai nei hman an um men ding, ziangahtile thuanthu nei sau ram pohpohin ukawkdan phunphun an hmang in an thleng ti kan hmu. Ṭhimnakah, Israel khin an ukawk dan an thleng Ni khi " Israel phunhnam suah Ni" ti hai bang sehla, a mal bikah vei 4 cu Phunhnam suah Ni an nei ding: Profet kaihhruainak hmangih an ukawk, Thuṭhentupawl (Judges) can, Siangpahrang (Kings) neiin an ukawk can le Democracy dan in President le Prime Minister nei in an ukawk can. Asinan phunhnâm â an si lo ruangah, cuvek Ukawkdan thleng ni cu Israel phunhnam suah Ni an ti ve lo.
Phunhnam dang Izipt sal ih kum 400 sung rethei fial fialih an tannak ihsin an suah hmanah, sâl ihsin an suah Ni, lole Pathian rori'n a humhim Ni cu "Israel Phun Suah ni" an ti lo, " Kalhlen Ni, lole kalkan Ni ( Passover day, yom pesah)" an ti sawn. Babylon sal ihsin an suah Ni khal an phunhnam suah Ni ah an rel tel lo.
++
Vawmtu Mawng in, hlanlai lalpawl cu "Chinmi pumpi thisen zuk sakih câng thei lo le ṭhangso thei loih uk bettu" ansi a tinak san hitin a sim:
· Thlai siah: Lal hrangah kum khatah an thlai thar mi ihsin inn khat pung khat pek a si.
· Hnatlang: Lal hrangah kum ah inn khatin ni khat, lole ni hnih, lole ni thum hna ṭuan a si.
· Sa siah: Mipi'n sa an kap mi ihsin a thin, lole a cawn, lole a liang cu lal pek a si…hi pawl ruangah, a ra suaktu mipi 5,000 in lal-hrin uknak hlawn an duh ih 17 in an duh lo. Cutin lal-hrin uknak cu cem ter a si (cf. CNDGolden Jubilee Commemorative magazine, p.65).
++
Hi Vawmtu Mawng ih sim mi vun siar tikah, kan Chinmi pawlin kan lalpawl uknak hnuaiih kan rak retheihzia kan rel mi le lalpawl kan huatnak san kan sim mi cu, phunhnam dang lal le mi-uk kut hnuai ih mipi tuardan thawi tahṭhim cun rel tlak hman a si lo.
Kan Lairam ih hlanlai lalpawl cu "mipi thisen zuktu an si," ti theih tla an si lo ding. "Ṭhangso thei loih uk bettu," a ti mi khal hi umze nei lo a si; ziangahtile anmah lalpawl lala khal san hlun ih rak um ve an si ruangah an ṭhangso cuang lo; an fate tlawngkai ternak cang hman thiam lo le duh lo an si sawn ( Mirang in tlawng kai ter a fial hrim hmanah, khaw khatih lal ṭuan rak duh deuhtu 'lal' le 'lal fapa' an tam sawn, an fanu tla cu tlawngkaiter a duhin an duh lo ti a takin kan hmu ).
Curuangah, ziang vek ciahin, ziang tluk harsain kan lalpawl kut sungah kan rak nung ti theih fiang theinak dingah phunhnam dang rak ukawkdan zoh hnik uhsi. Phunhnam dang tampi hman zoh a ṭul lo, kan theih lar zet mi pathian hnam thlan Israelpawl thu khi malte kan zoh le a tawk ko ding.
Phunhnam dang kutih an tuarnak cu tantain, anmai hrinpi Israel lala siangpahrang kut ih an retheih hnakin Chinmi kan mai hrinpi lalpawl ukawknak hnuaiih kan retheih deuhnak hman a um lo. An hrinpi Saul, David Solomon le siangpahrang dangdang 40 lai hnuaiih Israel mipi tuar dan ding Pathian ih a sim cia mi hi zoh hnik:
"Nan siangpahrangin nan parih a tuah dan ding cu hitin a si: Nan fapapawl cu rawl a rangleng khaltu an si dingih a hmaiah an tlan rero ding. A hrek cu ralkap thawngkhat uktu, a hrek cu sawmnga uktu ah a hmang dingih a hrek cu loram thlotu le rawl sengtu ah a hmang ding; a hrek cu a rangleng ralkap hrang hriamhrei sertu ah a hmang ding.
Nan nunaupawl cu rimhmui tuahtu, a rawl suangtu le a sang tuahtu a hmang ding. Nan loramṭhatnak bik,nan kerep (sabit) hmuan le olive hmuan ṭhatnak bik a lo lak sak dingih a hnenumpawl a pe ding.
Nan lo rawl ih ṭhenhra ṭhenkhat a lo lak sak dingih a tlangsuak le khawnbawl pawl a pe ding. Nan hnenum nunau le mipa felbik le nan caw le lâkṭha bikbik a hrangah a lo lak sak ding ih nannih cu a sâl ah nan cang ding"(1Sam 8:10-20).
Pathian in hitin a sim cia bangin Saul, David le Solomon ti pawl siangpahrang an hun neih tikah Israel mipi cun a takin an run tuar ngaingai.
Asinan, anmai hrin le miphunpi sungin siangpahrang, lole lal an neih ih cui lal hnuaiih rethei fial fialih an rak um can cu tui ni tiangin a ngaiin an ngai duahdo tlunah cui lalpawl hnuaiih sâl bangih an um can cu, an Israel phunhnam sunlawi bik le ropi bik cân ah an ret. Ziangahtile phunhnam dang, ṭhimnakah Assyria, Babylon le Rom tivek kut hnuaiah si loin anmai phunhnampi lal hnuai ih um le cuvek lal neiin ukawkdan fel zet neiih um cu hnam ropi sinak lang tertu ti an thei thiam.
Asile ziangruangah, Israel bangin mahte ukawknak hnuaiih kan rak um lai can cu sunlawihnak cang kan thiam lo? Kanthiam lonak san cu, hnam upa lungput kan neih ban ṭheu lo ruangah a si:
Kan feng sin theinak dingah, Israel lal hnuaiih Israel mipi tuardan le kan lal hnuaiih Lai mipi tuardan vun zohthim hnik uhsi.
Kan Chinmi pawlin lal kan rak neih laiah Israel tlukin kan lal hna kan ṭuansak maw? Ṭuan sak lo. Kum khatah inn khatin ni khat, lole ni hnih kan ṭuan sak fang. Israel lalpawl bangin, kan loram le hmuan ṭha bik bik kan lal in in lak sak dah maw? Lak sak lamlam lo; mah le lopil kan nei cio ih cui kan loram cu kan tesin fa tiangin an thlo thei. Israelpawl bangin kan fanupawl rawl suangtu le nawmcennak ah (rimhmui tuahtu) kan lal pawlin in lak sal dah maw? La dah lo. Kan lalpawl cu cuvek ih nawmcen le nuamtawltlawh hmang khal an si lo. Kan fapapawl hriamhrei sertu ah in hman sak men maw? Hmang lo, khaw kipah sodeng a hranten an um. Sodeng cun amahte lo thlawh hman ṭul loin inn tinin rawl an pe (ṭuan man ei an si ve). Kan lo rawlṭhenhra ṭhenkhat kan lal in in lak sak ve maw? La lamlam lo. Kum khat pung khat, lole punghnih pek bak lal in lak mi a nei lo. Kan caw le râng ( inn zuat ṭilva )ṭha kan lal in in lak sak ve maw? Lak sak lamlam lo. Kan hnenum ṭha ṭha teh kan lal in in lak sak dah maw? La lamlam lo, anmai kaih ngah mi sâl le an hnenih mai duh thu ih ra lut hnenum an nei tampi.Kanmah teh sâl tlukin in tuah maw? Tuah lamlam lo, kan diknak le dik lonak cu Lai dan ten thu ṭhen sak kan si ringring sawn. Thu ṭhen sak tik khalah lal pakhat lawngin amai thu in a ṭhen men lo, tlangsuakpawl thawn thu lai zohin an ṭhen tlang. Ngan zo bangin, kan lalpawl cun sâl rori hman phunhnam dang pawlih sâl an hmuhsuam vekin an hmuhsuam ve lo.
Asile ziangah, Israel bangin kanmah Chinmi lala lalpawl uknak hnuaiih kan um lai (hnam dang lal hnuaiah si loin ) cu sâl kan tan lai caan men bangin hua le nautat in kan aupi rero ṭheu? Kan au ṭheunak san cu, hnâm upa khawruahdan kan neih ban lo ruangah a si.
Israel thuanthu vun zoh bet aw la, siangpahrang nei loin, ṭhimnakah thuthentupawl (Judges) lawng neiin kum 300 lai an um sung cân cu Pathian mit hmuh rori hmanah suahsual bik cân, zin le dan nei loin an um cân, Ukawk dan ṭhiṭha um loin mah le dan cio ih an um can a si.
"Cui cân ahcun, Israel ah siangpahrang (lal) an um lo; mi kipin anmai mit ih ṭha an ti mi an tuah men" ( Judges 21:25).
Cui Thuṭhentu cân an ti mi cu Kawl danah min meh naing-ngan an rak si cân a si sawn. Kawlin min meh naing-ngan an ti hnu hnu cun, zin le dan um loin, ukawtu khal um loin ramsa tlanih tlan khi a si; fel zet leṭha zetin serh le sang neiih khawsak a si lo.
Ukawkdan ziangvek khalin ṭhatnak le ṭhat lonak a neih thluh bangin, lal, lole siangpahrang neih khalṭhatnak le ṭhat lonak a um. Curuangah ṭhat lonak lawng zohin thu kan rel a sile phunhnam nauhak zet lungput nei kan si thei, khawruahnak bite nei kan si thei fawn. Cun, kan pupa lalpawl hi hrothak zet, khoh zet le zangfahnak nei lo tla an bang zet ṭheu nan, taktak ahcun"ngilneihnak le zungna kut khat lamah kengin, khoh zet thuṭhennak kut khat lamih kengtu," anmah le an san, culai minung umtu khawsakdan ih zirin mi-uk thiam ngaingai an si.
Kan kiangah Zakhaing, Kala le Kawl pawl khalin, hlanlai ihsin lal, lole siangpahrang an rak neiih, an lal uknak cun ṭhat lonak tampi nei ve hmansehla, cui an lal uknak cem ni cu an lawm dah lo. Ṭhimnakah Kawl pawlin an siangpahrang uknak cem Ni cu " Kawl Phun Suah Ni" an ti siang lamlam lo. Cuti cu sim lo, "kuh min kuh Chin, kuh ṭhi kuh nan," ti'n tui ni tiangin uanpiin an au rero sawn. Tlawng ih zirca rori hmanah zahpi loin an ngan ih tlawngta zate zirter sawn a si. Hivek ding hi a si. Hizawnah Kawl khawruah dan hi zir thiam a ṭha. Taktak ahcun, Zakhaing, Kala le Kawl siangpahrangpawl kut hnuaiih an mipi retheih dan Israel siangpahrang hnuaiih an mipi retheihdan hnakin a nep sawn lem lo dng, luar sawn mahmah ding. Asinan, annih cun hnam picang lungput le hnam upa khawruahnak nei thiamin, an pupa san ukawk dan (siangpahrang uknak) cu sunlawih an thiam, upat an thiam, zahpi lo an thiam.
Mai pupa san ukawkdan cu a ṭha maw, ṭha lo maw, kan pupa dan a si hrimhrim ruangah zahpi ding ci a si lo, leitlunah uanpiih au suahpi ding kan si sawn. Kan suahnak kan nu le pa, kan pupa le an zir le an dan kan zahpi ahcun, cutlukih zahpi tlak khawruahnak nei leitlunah an um thei nawn lo ding. Kan pupadan a se lam lawnglawng hmuin, an ukawkdan cem ni khal "phunhnam thar suah ni" bangin kan ret ahcun, cutlukih khawruahnak niam le bite a um nawn lo ding.
A pawizet mi cu kan ṭhangthar nonawnpawl tiang lungawi lonak dingah lungawiter kan zirh ih, sunlawihṭul lo mi kan sunlawih ter hi a si. Kan pupa lalpawl huatnak le do duhnak an lung sungah kan thun lut ih, cutin an hrangah a dum le a var thliarhran harsa ko kan tuah. Chinmi hnaṭuan upa le cathiam sang deuh hrekkhat cu, mai pupa ukawkdan siatnak rel thiam bik le ngan thiam bik an si ṭheu ih, hnam dang lal uknak siatnak hmuah kam khat te hman an sim in an ngan ngam fawn lo! Cucu ralṭha kan ti thei pei maw? Ti thei hlah. Cucu fim kan ti thei pei maw? Ti thei hlah. Cucu phunhnam duhdaw le cawisang thiam ka ti thei pei maw? Ti thei hlah. Huatnak fei zum keng thiam zet an si fang ding.
Ngaingai ahcun, hi ukawkdan thleng ni hi pupa san ihsin kum za tam an rak hman mi ukawk dan hlun, lole kan phunhnam dan pakhat kan hloh ni ti theih khal a si. Lal-hrin uknak cem cu mi senpi tam sawn duh dan va siin, cui ukawk dan cun ṭhat lonak nei hmansehla, khatlamih zoh cun kan pupa dan ropi cem ni a si ruangah, riahsiatza a si. Mi-uk pawlih mi an uknak a cem ni khi riahsiatza si loin, mai phunhnam in kum za tam an san ih zirin an rak hman mi "ukawk dan " a hloh ih a cem ruangro khi riahsiatza a si.
Curuangah, hi February 20 hi "Kan phunhnam dan pakhat kan phum ni" ti theih khal a si. Hiruangah lal-hrin thuneihnak a hloh kan siang lo a si lo, kan Chin dan pakhat a hloh khi kan ui a si sawn. Kan ui ruangah hman sal kan duh tinak khal a si lo, a thar ṭha sawn kan hmuh ih kan hman a si khalle a hlun cu hmuhsuam ih se lutukih canter ding a si cuang lo kan tinak a si. Ziangahtile, kan pupa san ukawk dan cu kan dan tampi lakih telve mi "Dân sunglawi" a si.
Ngan zo bangin February 20, 1948 cu kan phunhnam suah Ni tlukah ruatin "Lai Phun Suah Ni" kan tinak san cu thukpin khua kan ruat ṭheu lo ruangah a si; zalennak diktak cu ziang a si ti kan theih fiang lo ruang khalah a si thei. Zalenak diktak ti mi cu mai miphun lala, ṭhimnakah hlanlai lal le bawi kut ihsin suah khi a si lo; phunhnam dang uknak hnuai ihsin suak khi a si sawn.
Asile lal uknak cu tulai san khalah hmang vivo sehla a ṭha tinak maw? Si lo. February 20, 1948 sun ih mipi tam sawn duhnak cu thupi ah kan ret lo ding, tinak maw? Si lo. Tui ni ah mipi tam sawn duh dan cu lal-hrin uknak a si lo ruangah, cucu thupi ah kan ret lo ding tinak maw? Si lamlam lo. Ukawk dan ti mi cu, a sanih zirin mipi hrangih ṭha bik hawl thiam ringring tluktu a um lo. Mipi duhdan vekin ukawk tluktu khal a um lo. Asinan cuvek ukawkdan hlun pakhat a thar thawn kan thleng ni cu miphun pakhat suah ni tinak a si cuang lo. Cui ukawk dan thar kan neih mi cu ziang tlukin ṭhain lawm tlak si hmansehla, phunhnam pakhat suah ni cu a si thei cuang fawn lo.
"Miphun" cu "ukawkdan" a si lo, "ukawkdan" khal " miphun" a si lo. "Miphun" cu "ukawkdan" neitu, lole hmangtu a si; "ukawkdan" cu "miphun" neitu a si lo. Curuangah "ukawkdan thleng ni" cu "miphun suah ni" a si thei lo. Curuangah Chinmi ukawk dan thleng ni February 20 cu Lai phun suah Ni a si thei lo. Cu lo khalah 1948 February 20 cu Lai phun suah ni ih kan ret ahcun, Chinmi cu hnam nauhak te ah kan ret aw tluk a si ding, kan hman mi dân pakhat (ukawkdan ) cu kanmah milai vekah kan can tluk a si fawn ding.
Chinmi in kan pupa san ukawk dan kan thleng ni February 20 cu "Lai phun suah ni" kan ti taktak ahcun, hi mi lo khal suah ni dang kan nei tinak a si thei fawn. Ziangahtile 1948 hnu lamah kan ukawk dan vawi thum lai ( 1962, 1974, 1988) thleng a si zo. Asinan hi ni pawl cu lai mipi ih thleng mi a silo titu kan um ko ding. A si hmanah, kan Lairam khalah ukawkdan thleng ni a rak si ve phah thotho ruangah dang lamnak a um hran lo. Ziangahtile ukawkdan "thleng ni " hi thupi sawnah retin "lai phun suah ni " an rak ti ruangah.
Cun, Feb 20 cu " Laiphun Suah Ni " ti si loin "Chin (lai) Phunpi Ni " kan ti a si khalle, san le sullam a nei cuang lo. Ziangahtile, hi ni lawngih, "Phun Pi, Phun U" ih cang kan si lo, BC 220 lai ihsin "phun pi le phun u" kan rak si hrimhrim zo.
Chinmi pawlin lungrual tei hman tlang thei mi "Ni" kan neih lo ruangah, hi February 20 hi tu hlan vekin hman thotho a ṭha kan ti a si khalle, hi February 20 a si kulh sung cu, kan hmannak san a dik lo zo ruangah lungrualnak kan neih tum khal a dik thei dah lo ding. Hivek Ni nei lo khalin lungrualnak neih a theih lutuk ti khal theih a thupi zet fawn. Hivek Ni kan neih lo ruangah kan niam phah vivonak ding san a um lo, kan neih ruangah kan ṭhanso phahnak khal rel ding tlak a um cuanglo. A ṭhatnak le ṭhat lonak vun buk tawn cun,ṭhat lonakin a neh neknek thotho ding. A san cu, Ni le thla a rung rei vivo dingih, kan tesin fahlang pawlin thuanthu an run zingzawi-ih an mit an hung van thiam canah, hi February 20 kan hmannak san an ruat ṭhat tin ten, thiam lo in can leh thotho ding, in dem leh thotho ding.
Hivek ni Chinmi pawl kan hman tlang ruangih zirlai (tlawngta) mino tivek tawngaw thei le lungrualnak thei fang kan si ahcun, riahsiaza a si sinsin. Ziangahtile mai phunhnam dan ropi phum Ni, lole cem ni lawm ih tawnkhawmawk ih nawm tlang le lungrual tlang cu phunhnam nauhak lutuk ti dan fang a si. Hi thu khalah a ṭhangso rero mi leitlun phunhnam dang kan zoh a sile, hivek Ni an hman tlangruangah an ṭhangso phah ti hmuh le rel ding a um lo. An ṭhansonak san cu "zo kan si," ti an theihawk ruangah le "ziang kan tuah aṭul, lole ziang kan tuah ding?" ti an theih fiang hnu-ah, "tuah ṭul mi" lungrualten an tuah thiam ruangah a si ringring.
Sim tumbik mi cu, phunhnam ropi lakih tel ban kannih Chinmi pawlin, kan pupa san ihsin an rak hman mi zin le dan pohpoh cu tulai san ah a ṭul nawn lo a ṭha nawn lo ti'n kan hlawn a si hmanah, kan pian le suahkehnak pupa sanih hman dah mi a rak si hrimhrim ruangah, upat le cawisan thiam ringring ding, tinak a si. Upat le cawisan thiam ruangah tulai sanah kan hmang sal ding tinak a si cuang lo. Kan suahkehnak pupa sunlawih thiam ih cawisang thiam kan si lawngih, hnamdangpawl mit ah zah tlak le upat tlak kan si thei ding.
Chinmi pawlih ulh le serh tlak "Ni sunglawi" kan neih a ṭha; asinan hivek Ni a um lo ahcun, kan neih lo ih pawinak a um lo. Hivek ni neih duh menah Ni sunglawi lo khi Ni sunglawi ih kan ret lo a ṭha. Hivek Ni kan hawl ceng a si ah cun, ṭhimnakah Mirang san lai 1921 june ih tlawng zaten Chin ca zir dingih an rak relcat Ni tla khi "Chin National Day" ti sawn tlak a si.
Kawlpawl khalin kawl miphunpawl mahten tlawng an neih theiih Mirang tlawng khalah zalen zetin an kai ve thei cân le an Kawl ca khal zalen zetin zir thei dingin an relcat ni cu "National Day" an ti. Cui Ni cu phunhnam duh le ṭannak lungthin kengin, an phunhnam sunlawinak le an hnam damnak ding hrangih hminsintlakin ke an kar ni a si ruangah "National Day" an ti khal hi a dik.
Chin ca tlawngih zir dingin an rak relcat Ni le thla, lole tlawng ih kan zir hmaisak bik ni khi "National Day" kan ti ceng lo ah cun, National day ti tlak kan neih mi dang a um lo. Curuangah, Chinmi zatei ulh le serh tlak "National Day" ti mi Ni sunglawi nei thei dingin zuam aṭul tinak a si.
A ṭul ti kan theih hnu-ah, a takin kan zuam ngam ngaingai maw ti cu, mah le mah sutawk ding ci a si.
THUNETNAK
Phunhnam pakhat a si ve mi Chinmi hrangah National Day neih cu a ṭhain a ṭul hrimhrim. Asinan ziangvek Ni khi National Day ah kan hmang ti cu thuk zetin ruat tlak a si. Ngan zo bangin pipu san ukawk dan thleng ni kherkher National Day ih hman cu thil dik lo le thil mawi lo zet a si.
Khatlamah, tu hlan hotu hrekkhatih an rak rawt dah mi Chin National Day cu December 4, or 5, 6 ah hman ding ti mi khal dik tawkin a lang lo. Ziangahtile December thla ah Chinmi hrangah sunlawih tlak Ni danglam a um le um lo hman kan thei lo (in sim thei lo). Cun, Kawl hrekkhat duh dan in Chin National Day cu Chin Special Division Day, lole Chin State Day tiih hmin thleng tum khal hi pawm tlak a si lo, ziangahtile Special Division, lole State ngah ni cu zalen zetih rak nung miphun pakhat hrangah National Day a tling lo.
Saduhthah men cun, ram hrekkhat bangin kan zalen ni khi National Day ti ve sehla a duhum zet. Asinan, phunhnam dang kut ihsin zalen ni kan neih taktak hrih lo ruangah cuvek ni sunglawi nei ve lo kan si hrih. Curuangah, Chin thuanthu zoh sal rero tikah Chin National Day ti tlak ni cu,_ 1922 ih Chinram pumpi ah phunhnam dang Kawlca lawng zir nawn lo dingin le Chinca sawn zir dingih thu an rak relcat ni a si.
0 comments:
Post a Comment