Falam Khui Na Feh Tum

Falam..Khuilam Feh na Tum??

Phun K Thang

            Kan nauhak laiah ka nuin nau-awih hla in saksak ttheumi cu.. “Khua hi hlanah Kawl Mimang Bawi ka raksi, a tu ahcun Pu Sa Zaw naute ka um”.Phunsang tlawng kan kai lai(1979 hrawng)ah kan rualpi pakhat cu nupi neih a tumih Sawmnak Ca a tuah. Cumi a Ca sung ahcun….” Salai _____, Pu _____________(Khawbawi hlun, Kawhhran Upa hlun, Myone Kusale ttuan dah, Dawr tumpi tuah dah) ih fapa, le Mai ___________tei tthit umnak …”ti’n an ngan. Mopa ih Pa hi tuahlai le tuanlai mi nei nawnlo, tuan dah,tuah dah…a Dah le a Hlun lawng hi nganih tarlang asi. A tar zo ruangah asi. Himi Sawmnak Capi hi ka siar tikah ka thinlung sungah..”Falam khawpi” timi a hungsuak.Tuini Falam khua hi  rak si dah,um dah, nuam dah, zohso co dah,…timi Dah, Hlun, lawng hi a neihsun/taangsun a si pang maw?

Kawlram khawlipi a rak si dahmi Rangoon/Yangon tla hi mi tampi cun,. ”Rangoon cu  1940 kum hrawng ahcun Southeast Asia ih khaw nuam bik,pi bik, mawi bik, tum bik,…Mingaladon Vanzam colhnak khal cu thotho…ttha bik, mawi bik, luun bik, a rak si dah..” ti’n an rel ringring. Tuini ah teh ziang din hmun a thleng ?

Khua napin ka ruahmi pakhat cu..”Falam le Rangoon hi an san lai cio ah BIK an rak sinak hi ziang ruang bikah an si pei..?A khaw neitu pawlih an taimak le zuam nakih tthangso le BIK rak thleng thei an si maw..? Cu lole mikhual pawlih ra tuahsak cop, remsak cop, dinsak cop ih tthangso an si pei maw? A neitu khuanu/pa pawlih taimak le tairial nakih BIK thleng thei a si ahcun kum reipi a daih dingih kum khua BIK (tlunta bik) asi theilo hmanah niam lamih BIK cu a si dah lo ding..” ti’n ka ruat. Rangoon hi hitlukih BIK a rak sinak hi kan vun zohsal tikah…mikhual (British) pawlih rak rem sakmi, thom mawi mi,cei mawimi a rak si. A khaw neitu(Kawl) pawlin tuanvo an run sawn/lak tikah nuam tetein nikhat hnu nikhat a ttumsuk vivo.Tuini ahcun Southeast Asia ih khawpi lakah a niam lamih BIK a si thlang.  Falam hi teh ziang kan bang..??

1.Falam Khua

            Tuini Falam khua kan timi hi kan dung kum 100 tlun (1882 kum) ah khan Ramnortu Mirang (British) ralkap pawlih an rak dinmi khua asi. (Fahlam timi khawte cu Cinmual tlang let ah a umih cumi khawte hmin la-ih an rak kawhmi asi) Cuilai ahcun Tlaisun pawlih ram a raksi hmang. Mirang rak dotu kan Pu Con Bik ih khua,Tlaisun, kilven nakih tumtah neiih rak din asi hmang. Ralkap hmunpi ihsin Uknak lam hmunpi ah an run tuah vivo ih cu ticun Lairam khawpi tiang a rungcang ta dah lawk.

            Mirang ralkap pawl le an hnatuantu pawl tampi cu an um khawm. Ram dangmi pawl lawng silo in Laimi hrek khat khal hnattuan phah, pursum leilawn phahin Falam khua cu an ra panih an um celcel. Mirang, Kala, Tuluk pawl khal an um. Falam mi lawng si loin Laimi unau dang tla an ra um ve cio.

            Cu ti cun Falam khua cu Lairam ah sanman hmaisa bik khua le tthangso hmaisa bik a rak si.dah. Fimthiamnak tlawng a rak um hmaisa biknak asi ruangah Laimi fimthiamnak zir theisun pawl cu Falam tlawngah an ra kai cio. Laimi mifim hmaisa le cathiam hmaisa pawl cu Falam tlawngsuak hlir an raksi. Laitong(Falam tong) khal an rak thiam thluh dah. Falam cu miphun cawkrawi umnak khua a rak siih lehnak lam, thiamnak lam le ziangkimah Lairam sungah BIK a rak si dah. Mikhual/inntek ti um loin an rak nuam nasa dah.

Hmanseh…ni le thla, milai le ruahnak pawl hi  nitin tthangso le thleng aw mi an siih BIK a rak si dahtu Falam khua hin asinak BIK hi a kilkhawi thei lai maw..? Ziang ruangah…?

Cuti vekih Lairam khawlipi nuam a rak sidah Falam khua cu tuah ttumsuk le rop hnianghni te’i a umnak hi ziang ruangah so asi..? Kawlram Zalennak ngah hnu ihsin Ralkap Uksan tiangih Chin Vuanzi ttuan tam/reibik le Cuzah Bawi tumpi tuantu pawl hi Falam mi kan rak sidah fawn sikhaw..

Tui Falam khua um nak ihsin Lungpi ah tthawn ding tivek kha ziang ruangah an rak tlinsal lo..? timi thu thawn peh parin thu fiang ngaingai theih cuca a um lo ruangah Pu Ral Lian Sum (1960 hrawngih Forest Zipeng rak tuan dahtu) kha Pu Fung Dun in Seatle ih an inn ah thusuhnak a nei.(Chin Pawlpi,USA ih suahmi Len Par Mekazin sung vekin ka vun tarlang ding.)

Pu Ral Lian Sum in ..”Falam khua cer(tthawn) ding tii a um dahlo.Mangki zung State level Department thar hrang saknak ding hrang Falam khuaah hmun a um nawnlo ruangah Lungrang(Lungpi) khuaah hi Karh(extension) ding ti lawng asi.Laitlangih Zipeng ka ttuan tawkfangin Chin Vuanzi Pu Za Hre Lian in, “Falam khua Lungrang ah hei karh ding timi tutiang zianghman an tuah lo, hung tawlrel aw..”tiah i ti. Laitlang ka hung thlen veten khaw karh dingih ttulmi pawl kan tawlrel thawk laifangah “Ralkap pawlin Cozah Lalnak an lak zo asi” ti’n Radio in a hun thanih zianghman tuah nawn loin kan cawl thluh” tiin a sim.(Kan Chin Affairs Minister reibik rak taunt kan Falam pa hin a suahnak, amah Tlangsuak tling ko ih Vote rak petu Falam hi Remthat le Khaisan hi a rak tumtuklo asi pei maw..aw..tiilta ka ruat..cuisan lai ahcun Chinram Khawpi a raksi cia zo ruangah Ceimawi le Hngetkhauh deuh ih tuahthat ding men lawng hi a rak si hmang nan..)

Yangon ka um laiah Chin Mekazin pakhat hrangah Pu Tuang Hmung kha thusut ding in fial ruangah an umnak Inn ah ka va lengih hitin thu ka sut(1999 kumah). “Ka Pu.. Laitlang Mangkipi hmaisabik na siih Chinram khawlipi famkim si dingin Falam tuah tthat nan rak tum daan in sim thei pei maw..?

 Pu Tuang Hmung cun, “Kawlram ramtthen Vuanzi zung pawl Rangoon ihsin mah le Ramtthen/State capital cio ah kirin zung ong cio ding tiin Ralkap Acuzah kai hnuah thu in than.Chin State Level departments pawl zung inn sak thluh ding cu hmakhat teah a har tuk ruangah a laang tein zung cu Kalemyo ah keimah rori in ka din/tuah.Falam khua ah State zung innpi pawl nuamten sak vivo hnuah Chin State Affairs zungpi cu Falam ah tthawn leh dingin ka rak tumtahmi cu asi.Ka tumtahmi ka tuah man hlanah kei cu khaw dangah in tthawn ruangah cui hnu lam thucu ka thei nawnlo”, a ti.

Kan Falam Hruaitu le Bawi hmaisa pawlih an rak feh dan le um dan cu kan thei zo. Tulai Falammi pawl the ziang vek lungput kan nei..timi hi ruah ding thupi zet asi.

2.Falam Miphun (hrin)

            Falam miphun kan timi hi a tlangpi thu cun Falam peng/ram sung um Laimi pawl hi an si. Cui pawl cu Zangiat,Zahau,Hualngo,Sim,Hlawnceu,Laizo, Ngawn, Lenhrin,  Khualsim, Tlaisun, le Tapong..ti pawl hi a tlangpi cun an si.An mah pawl hi Falam neitu lole Inntek cu an si ko. Himi hrinhnam pawl lakah Ngawn, Zahau,Zangiat.  …pawl hi mipum lam ahcun an tambik deuh. Kan duhhril ruangih cangmi si loin amahte ummi kan Tong bang awklo nak hin Lungrualnak le Innteek Lungput neihnak a niamter zet asi.

3.Falam Ttong

Tuini Falam ttong kan timi hi Mirang pawlih Calai in rak tuahsak lai ahcun Laizo ttong ti’n an rak ko. Himi Falam ttong hi Tappi ttong ih innsang ih a hmang tu pawl cu.. Laizo/Hlawnceu,Zahau, le Sim hrin pawl ansi(Falam peng minung ih 40% tluk hrawng lawng an si.) A dang hrin hnam pawl cu an mah le tappi ttong an nei cio. Hmanseh, Falam ttong hi an hmanpi cio ko.Tlang ttong ah an pomih an thiam ttheh.

Falam cu Lairam ih khawpi a rak si dah nak ruangah le Falam ttong khal hi Laimi unau dang pawl ttong lakah tluang le mawi le thiam ol bik a rak si ruangah Mirang pawl khalin Laimi zaate hman le zir dingah a tthabik ding ti’n an rak hril. Kawl Cozah Radio Awsuahnak khalah Lai ttong aiawh in an hmang.

(Hmansehla, Kan duhhril ruangih cangmi si loin amahte ummi kan Tong bang awklo nak hin Lungrualnak le Innteek Lungput neihnak a niamter zet asi.)

4.Biak nak

            Falammi zatek 99 hrawng cu Khristian kan si. Himi Khristian kan si daan hi a lamdang deuh. Mirang/American Missionary pawl hi Falam hnenah an rak fehlo. Kiangkap unau pawl hnen lawng an feh. Zumtu hmaisabik Pu/Rev. Thang Tsin hi Karen  zumtu hneh ihsin Pathian thu theiih Khristian cangmi a rak si.Cuisin Ngawn, Zangiat, Khualsim, Laizo/Hlawnceu, pawl cu kan unau Halkha pawl hnen ihsin thuthang ttha an thei asi.Zahau(hrekkhat),Hualngo le Sim pawl cu Lusei/Mizo pawl hnenin an thei.

            Hi tiih kan rak theih thawknak hram a bang awk lo tikah Kawhhran khal a bangaw theilo.Zumnak khal mal tete a danglam cio.Pawl(denomination) kan tamih Falam peng le miphun huapih hruai le hoha theitu Kawhhran burpi(majority church)hman a um thei cuca lo. Cui tlunah pathian thu in rak simtu pawlin an ma’i  ttong kha an rak keng cio, in ra zirh cio. Thangtthatnak hla le Baibal khal an ttong cio in an rak kengih in ra zirh cio. Ziangah tile kan mahte kan rak neih cia lo ruangah asi.A bikin Lusei/Mizo ttong le Halkha ttong hi Baibal le Hla ahcun kan hmang tam bik.

Hi tivek din hmun hin kum 1960 lan tiang Falam pawl hin kan feh pi vivo. Mah le tappi ttongih Baibal siar le hlasak  hnakin midang ttong ih sak le sim hin daan ah in neih lanta ih nuam le thaw zet kan ti cio dah. ( Tuini tiang hmanah cuti vekih feh lanta an um lai hrih) 1960 kum tiangah hin Falam khawpi Baptist biak innpi sungah Falam ttong hmang loin unau dang ttong an hmang lai hrih, ziangah tile Falam ttongih Baibal le Hla a rak um hrih lo ruangah asi.Rak tuah tum le rak tuah thei khal an rak um  hrihlo. Ziang ruangah tile Falam ttong hi tappi ttongih hmangtu pawl lakah cathiam/mifim an rak um ko nan biaknak lam hi an rak duhlo/uksak lo tuk ruangah asi. Cui kan mifim le cathiam pawl cu Mahte Cang-ai khawrh lungput thawn an tthangso,an fim, an thiam,an lian tikah mipi  pawlih zarto thei dingin an ruahnak sangka an rak ong kau lo deuh a rak si hmang.

A tlunih kan tarlangmi…bangawk lonak a phunphunih rah(siatnak/tthatnak) hi tuini Falam khua le miphun pawlin kan run hmu/tep rero thlang asi. Falam peng sungah Pawl khatih a tambik asimi Baptist Kawhhran hman hi Falam mi zaate ih 40% tluk hman an um tuk nawnlo. Khawkhat sungah Pawl hnih/thum tlukin kan tthen darh aw cio. (Tthimnakah..Zahau ramsung tla ahcun khawkhat ih Kawhhran pakhat lawng umnak cu khawthum lawng ansi.)

Kan cathiam le mifim neih hmaisa pawl hin Pathian thu lamah feh duhnak thinlung an rak neilo.Pathian thu an run duhih an Pianthar lala tikah le..’Pathianih rundamnakah leitlun tisa lam hnawihnih a ttullo, ma’i ttong le miphun tii khal a ttul nawnlo,calai le tthansonak tii khal a ttul nawnlo..’ timi lungput neimi an tam zet. ‘Midang pawl ttong thawn Pathian biak, hlasak, le Baibal siar hi thawcuang/duhcuang/ thlawsuah ngah theicuang’  vekih a ruattu Falammi kan tam nasa.

5.Lungput.

            Falammi pawl cu thinlung tluang,nunnem,thinsau, le mittha ansi.Laimi phunhnam tinkim hmunkhat teih umnak hmun a rak si nak ruangah Falam khawpi sung tla ahcun inntek le mikhual tii um loin nuam zetih umtlang theinak khaw nuam a rak si. Inntek asimi Falam pawl khal mikhual unau pawl parah mithmai panten an rak zohkhawi thiam ruangah Laimi pawl lawng si loin Kawl,Tuluk,Kala pawl tiang hman an khua le an ram vekah ruatin nuam zetin an um thei.Phunhnam thleidan nak le lungput tthalo cu an neilo.

            Khatlam kap ahcun, inntek pawl khal cun inntek kansi,kan khua kan ram hi kan taa asiih kan kilkhawi a ttul,kan tuah tthat a ttul, tuah ttha le kilkhawi dingah kan ma’i ttuanvo rori asi timi INNTEK LUNGPUT hi thuk zet le cak zetin kan nei tuklo.Falam khua le ramih kan um sung ahcun kan duhdaw vek cu asi ko nan khawleng kan suah cun kan Inntek Lungput cu Falam khuaah kan taanta thluh.Kan fehnak kimah ken kan tum ciolo. A khua le ram kan um lai ahcun duh bik, ngaina bik vekin kan au, kan tlang nan a leng kan suah cun Eek taanin kan taan men. Mihrek tlacu taan men lawng si loin “Falam ka si lo, Falam tlaah ka um dah lo..Falam ttong tla ka thiam lo..” timi lungput kan nei cih. Thu um daan cu,..” Falam cu nomnak le a Par tlan ding lawngah kan duhih par mawi par thei dingih titawih  cu kan paih/duh tuk cio lo.

            Cui tlunah, Falammi pawl rori khalhin kan khua kan ram hi. inntek lungput neiih kilkhawi le humhim kan paih tuklo a bang.Inntek pawl khal mikhual vekin kan um men. Tuah tthat ding le kilhim ding hi lungsung thukih ret le ruat kan mal nasa. Nom culci nak hmun lawngah kan ruat. Kan inn le kan lo pawl midang pawlin in ra laksak in in ra long hmansehla humhim le ttan tum loin kan zoh cio thei mai.Ka Bulta hman asi ual lo.. kan tisan siang men.Kan tirh a siang tuk asi pei maw..lole.. sung muril/inntek/neitu thinlung taktak kan neilo asi pei maw..?

            Falammi pawl hi ‘ Pawlkom’ tuah le din cu kan paih zet. Phur zet le hlawptlo zetin kan din celcel. Kan thlennak/umnak hmun kimah pawlkom din cu kan taima nasa.Asinan, kan dinmi cui Pawlkom pawl kha a net tiang kan kilkhawi paih ttheu lo. Kan dinsanmi hlawhtling tiang kan taima paih lo ttheu. ‘Nin’ kan nei mai ttheu. Kan tumtahmi kan tuahsuak hlanah kan tlansan ttheu.Mihrek khat leh cu, cui dinmi pawlkom sung hmanih tel duhlo kan um. Ma’i bulpak hlawknak ngah ding um locun hnaset tun mai kan um.Cu hnakih riahsiatza deuh cu, tello lawng si men loin midangih thilttha tuah dingmi kha va bawm tum lam loin hnaihnok le siatsuah tum/duh kan um lala.

6. Politics.

            Misenpi/mibur ih tthangphawk pawl kan silo.Bulpak fimnak, thiamnak, le tlinnak ih hruai aw pawl kan si deuh. Misenpi/burpi tthangphawk le lungrual ruangih ramthuhla tawlrel hi a tam tuklo.Ram le miphun tthansonak lam khalah ma’i hrang taanta ih pumpe aw ngam le tlawmngai kan um tuklo.Hruaitu/hotu sii kan duh tik khal le kan tuahnak le tlawmngainak khi mipiih upat tlak sii ding hnakin sungkhat/hrinkhat siinak sawn kha thazang/cahnak ah hmang tahratin kan cangvai.

            Curuangah Falammi sung ihsin hotu/hruaitu cu kan suak ttheu ko nan kan khua le kan ram le kan miphun cu hmailam nor thei loin ttumsuk lam kan pan nak asi hmang. Mipi khal hi ram le miphun hrang ahcun bulpak zuam duhnak le taimaknak kan nei lemlo. Falam hrang tiih cangvaih hnakin Lai/Chin huapih cangvaih hi kan phur sawn a bang. Chinmi tam sawn hin cuvek thinlung neive hai sehla cu a ttha zet ding nan..an rak nei fawn silo.

6. Asile…Falam pawl khui lamah…?

            Hmuandun sungah Kawpi hlum tthazet neih na duh ahcun tidai paih le dawm tthatei na pekih na tuam hlawm lawngah na nei thei ding. Dawhhlei/Serthlum rah bawr zet rah tir na duh ahcun a kungih ngaihmi le a rah ih ngaihmi dawm le tidai pawl taima zetih na burh thei a ttul. Taima zetih tuamhlawm paih lole zutmet paih lo cun rah ttha le par mawi cu ziangtin an nei thei ding? Ei duhtu lawng umih cingtu um locun khuilamih rah le par so an ngah ding?

Falam khal hi hivek kan si. Nom can le a hmunih um sung lawngih nuamnung cen ding lawng kan duhih nuam ding le ttha dingih tuah kan tum lo ahcun zo in so in ra tuahsak ding. Inntek um loih mikhual lawng  um le nomnak hmun cu hram lakih picnic puai tuah nak hmun vek asi ko lo ding maw..puai ttheh cun cui hmun cu an taan/tlansan thluhih tthing riamri ten a rung car phiarphi men ko lo ding maw?Hotel hmanah mikhual pawl lawng riakin an nuam kan ti ko nan cui hotel nuam dingih tuamhlawmtu/neitu an um. Nuam dingin an tuah ruangah mikhual tampi an ra nuamih an ra caam asi lo maw?

Innsang pakhat sungah hotu/thu neitu bik an um. Cui hotubik ih thu cu ngai le thlun an thiam cio le innsang a nuam, a tthangso. Miphun pakhat sung khalah hruaitu le hohatu um a ttul vekin cui hohatu pawl khi ttihzah le thlunthiam a ttul. Miphunpi  le rampi pawlah hin..Biaknak/Sakhuanak hi an thupit ter cio. Mimalte asimi phunhman pawl khalah kan biaknak hin kan thinlung in uk deuh bik. Laimi( a hleice in,,Falammi) lak khalah Pathian hi in kaihruaitu bikah kan ruat.Pathian zumtu kan si cio nan kan thinlung hmunkhat loih kan tthen awk tuk asile hruaikaitu neilo, upatmi khal neilo miburpi ah kan cang pang ding.Hruaikaitu le Upatmi neilo miburpi ih fehnak lamzin cu a tluang dahlo ih tlunah tumtahnak nei/um lo ih mitsing phahih feh vek ansi.An bah, an sawn, an ril ko ding.America ram ahcun Baptist kawhhran hi an kungpi,hruaitu ah an rak hmang.Mizo/Lusei ahcun Presbyterian hi an ram le mipi hruaikaitu a raksi.Falam pawl hin zumnak lamah hruaikaitu taktak(majority kawhhran) nei loih kan feh vivo ahcun kan bah in kan rilsawn vivo ko ding.(Mai thute thaw…ma’i hlate thaw ti lawnglawng ngai cun khui tlang hman kan tlai theilo ding)

Mihrek khat cun, “ Isarel / Judah miphun pawl tla lungruh,thuduh, maithu lawngih nung duh, an si ko.Hmanseh, an miphun le ramhuap thu ahcun an ttangrual ko..kannih tla cuvek kan si pei cu..”an ti ttheu.Hrekkhat lala cun, Nitlaknak lam pawl cu Ramthuhla lamah zaleen zetin an el aw, an to-aw nan hna an ttuan khat thei ko ual,..kannih tla cuvek kansi peicu..”an ti ttheu.Cuvek din hmun le lungput nei thei sehla a duh um zet nan kan neih thei hrihlo/kan tlin hrihlo hi a pawi nasa.Curuangah Ma’i dinhmun thei aw in fimkhur ten taimak suah a ttul nasa.

Curuangah…

(1)                          Falammi hin Hruaitu hnakin Thluntu kan ttul/mamawh sawn.Duhsanmi cu ..thungaite le tlawmngaite thawn kan komkhawm awk a ttul tiinak asi.Hotu/Saza hlir kan si cun lamhla kan feh suak theilo ding.Thluntu/thungaitu siihi tum hmaisa cio sehla hruaitu cu a rungsuak mai ding.Culawngah kan fehnak ding ziin kan thei dingih tluangten kan feh suak thei ding.

(2)                          Mikhual lungput hi reh tir a cu thlang. Inntek sii kan cu thlang. Inntek lungput neih lawngah a inn sungsang mi pawl a lainat  dingih a inn lo parah taimaknak a nei thei ding.A rah le par lawng tlaan tumtu si loin rah le par ttha suah thei dingih tuamhlawmtu si kan cu thlang. Hotel ih ra riak le nuamtu lawng si loin nuam le thianghlim ih tuahtu si kan cu thlang.

(3)                          Pawlkom dintu lawng si loin tumtahmi tlinsuaktertu sii kan cu thlang. Pawlkom sung khalah thatho zetih tel/ttuantu sii kan tum a ttul.Tel duh/theilo khal le a siatsuah lamah rak taima/ttangkailo sehla.

(4)                          Khuihmun kan thlen khal le kan lungsungah INNTEK kan sinak cing ringringin kan theitawk(sumsaw,thiamnak,ruahnak) pawl kha uui lo in kan Innpi khi hi hlawmin hi thuam sehla.

Cu lawngah Falammi pawl hin Hruaitu kan nei dingih lungkhat ten kan thlun hliarhlo dingih Inntek lungput thawn taimak kan suah ahcun.. “Falampi ee sialso duaini kan neilo..” timi hla kan saksal thei thlang ding.Neitu/Inntek pawlih hoha nakih kan ceimawi ahcun a daih reimi mawinak kan nei ding.