Hmuhdan Dangdang Nei Cing Ih Lungrual

Hmuhdan Dangdang Nei Cing ih Lungrual

No Than Kap

Leitlun phunhnam le mi tam sawn lakih kan hmuhmi lungrualnak cu "hmuhdan bangawk ruangih lungrualnak" a si.  Asinan, "hmuhdan dangdang nei cingin lungrual, lole hmuhdan dangdang nei thei tiangih lungrual" timi a umih cuvek lungrualnak cu thil harsabik a si lo hmanah thil harsazet a si. Curuangah khawruahnak kauzet nei cin le pitling nun nei thei cin miphun, khuaram le sungkaw lak lawngah hivek lungrualnak hi hmuh ding a um theu.  Hmuhdan dangdang nei cingih lungrual timi ahcun, thu tenau deuhah hmuhdan bangaw lo hmansehla thupi cinah lungrualnak a um thotho.

Khatlamah hmuhdan bangawk ruangih lungrual timi ahcun, thu tenau deuhih hmuhdan bangaw lomiin thupi cin lungrualnak cu a tawk buai ban theuih cutin thupi cin khalah lungrualnak um thei lo ko a tuah. Hi zawnah thupi cin timi le thu tenau timi reldan a bangaw lo thei. Asinan thatei ruat ahcun thupi cin timi cu theih theih a si, thu tenau khal theih theih a si. Hite pahnih hi rikham neiin sim fiang a har nan, a tlangpi thuin khua le ram le phunhnam tiang cawisang thei, lole tlaniamter thei thu khi thupi cin ti theih a siih, sungkaw thu khalah tesinfa tiang cawisang thei, lole tlaniam ih mualphoter thei cin thu khi thupi ah ret theih a si fawn. Khatlamah hipawl siar lo thu dangdang cu thu tenau ah ret theih an si.

Phunhnam le ramah fimthiamnak a san vivo tikah ruahnak le hmuhdan khal a kau vivo, mi pakhat ciarih hmuhdan le pianpi diknak (fundamental right) khal thupi ah ret a si vivo. Cutin kumpi siseh, pawlpi siseh, thuneihnak ziang tlukin nei hmansehla rammi pakhat ciarih diknak cu a zahin a upat thiam ringring. Culawng a si lo, cuvek ram le miphun lakah hmuhdan le duhdan bangaw lo cu a tha zawngin pawm thiam a siih, thil thupi le tenau thleidan thiam a si. Thimnakah America ramah ramthu buaipitu pawlpi pahnih Democratic le Republican an umih ram hrangih an hnatuan duhdan le fehpidan cu bangaw lo kalhaw deuh ringring a si. Asinan ramdang le phunhnam dangin an ram
an ti buaiih rampi siatter theitu thil a thlen tikah hri-hrual vekin an tangrual thiam lala. Hihi hmuhdan dangdang nei cingih lungrual, lole hmuhdan dangdang nei thei tiangih lungrual timi cu a si.

 Leitlunih mipum tambik Tuluk le leitlun ih lian le cakbik America karlak ih lungrualnak khal zohthimtlak a si. Hi rampi pahnih hi thu tampiah hmuhdan dangdang nei an si nan anmai ram veve hlawk phah thei cin thu ahcun lungrual an thiamzet lala. Cui an lungrualnak rah cu an ram le miphun ih thansonak a si veve. Leitlun thangsobikpawl sungkua lakih lungrualnak kan hmuhmi khal hmuhdan dangdang nei thei tiangih lungrual a si. Thimnakah rampi hotu ding President tvk., hril tikah, innsang pakhat ih um nu le pa le fa le pawlin mai duhmi ciar an hril men. Hiruangah a hramhram ih fialawk phahnak a thleng cuang lo. An sungkaw lungrualnak khal a siat phah cuang lo. Sungkaw hrang thupi hlapi ah rualremten ke an kar thiam thotho.

Kan miphun (Chinmi/Laimi) in lungrualnak kan ti theu mi zoh tikah hmuhdan bangawk ruangih lungrual hi a si bik a bang. Hmuhdan dangdang nei cingih lungrual timi cu kan tlin hrih lo ti theih a si. Pawlpi, kohhran le sungkaw nunah mi tamsawn in kan bangawknak lawng (hmuh theih pianthlai tivek si loin) thupibik le pawimawhbik ah kan ret. Kanmah thawi hmuhdan, duhdan le ruahdan bangaw lo cu a huatih hua kan tamih, "in dotu a si" tiin ral zohih zohtu khal kan um. Cutikah thu pipa tiangin tuan tlang
thei nawn lo le khuaruat tlang thei nawn loin kan um phah. Thu tha le dik simmi khal kan ngaiaw duh nawn lo, kan thlun duh nawn lo.

Ngaingai ahcun minung in tuah thatu le phunhnam in tuah thatu hi kan duhzawng le kan pawmzawng thu le hla hlir an si lo, a ruah ih kan ruah ban lomi thu le hla, kan theih ban lomi le kan theih paih lo le pawm thei lomi thu le hla an rak si sawn theu. Hi thudik hi a ruatih ruat dah lem lo le ruat ban lo khal kan tam. Kanmah vek deuh hlanlaimi khalin mi ropi, thimnakah fimnak (philosophy) rak lailang hmaisa biktu mifim Socrate cu lawm le fak le a thu pawmpi loin an rak that sawn men a si kha. Mai pawm zawng pawm ve lo mai hmuh zawng hmu ve lo mai duh zawng duh ve lotu huatnak hi a thuk thei zet. Sakhua thleidannak um lo India rampi din tumtu Ghandi cu amah vek hmuhdan nei ve lotu Hindu pakhat kutin a thi. Israel PM Rabin cu remnak le daihnak a hawlmi theithiam lotu kutah a nunnak a cem ve a si kha.

Abraham Lincoln khal cu thotho. Lei le van sersiamtu Pathian fapa Jesuh Khrih khal cu thotho Kan miphunin lungrualnak nei dingin ke kan kar tikah hmuhdan dangdang nei thei tiangih lungrualnak kan neih thiam a tul. Hi zawnah a hmaisanikah thu pipa le thu tenau timi kan thleidan thiam a tul. Thu tenau khalah aw khat, duhdan pakhat, hmuhdan pakhat, tidan pakhat siter tum ciamco hi a tha thluh lo, a dikbik fawn lo. Curuangah Democracy ramah aw khat lawnglawng suah cu a tha bik lo an ti ruangah aw phunphun hmuhdan phunphun suah dingin party phunphun le inn kiltu uipa bangin ruling party rak bo deuh ringringtu opposition party an umternak khal a si. Cuti si hmansehla ram thangso si ding cun thupi cinah aw khat a suah a tul lala. Hi thu kalhaw vek bang thudik pahnih hi thiamzetin bukawtei' fehpi thiam phunhnam cu phunhnam fim le thangso a si tengteng.

Tufang kan dinhmun zoh rero tikah calai thu khalah cafangkawmdan "orthography, or spelling" thu, thimnakah "o le aw" hmandan tivek hi thu tenau ah ret theih a siih Calai hi thupi cinah ret theih a si. Curuangah cafang ziangtin kan kawm ding timi ah hmuhdan bangaw lo hman sehla, cui cafang suaktertu cafang phenih um thu le hla
"Calai" cawisannak le cui calai thansoternak ahcun lung khat puin lungrualten tuan tlang ding a si. Cutin kan tuan tlang thiam lo ahcun thu pipa le thu tenau thleidang thiam lo kan si lai ti theih a si.   Cun, thu tenau ah hmuhdan dangdang nei cingin thu pipa ah hmuhdan bangaw le lungrualnak nei thei ding cun tuah tul le theih tul thil a um. Thimnakah pawlpi pakhat, lole bulpak pakhat ih hmuhdan cu a can canah Lungrualnak Tufano ah a canter thei a tul. Cui umzia cu a can canah a hmuhdan le duhdan cu a tanta thei, a tanta ngam a tul tinak a si. Hmansehla Tufano cu umze nei lo lungrualnak menih pek a si lo a thupi, ziangahtile lungrualnak dik lo timi a um thei. 

Lungrualnak le lungkimtlangnak dik lo timi cun thanso lam pan loin tumsuklam a pan sawn theu, thimnakah Hitler sanih Germany lungrualnak. Cuitlunah, lungrual thu rel tikah mi tam sawn duhdanih feh hi a tha zet nan a thabik ringring lo ti theih a thupi zet. Mi malsawn cu sim lo mi pahnih khat hmuhdan cu mi thawngza tam hnakin a fim sawn a dik sawn theu ti thuanthu ah veitam kan hmu. A hleicein khunkhanzet in thluak na ngongo ko ruat tul thilah cuvek lamih thiam pahnih khat hmuhdan cu mi tampi hmuhdan hnakin a diksawn ringring. Curuangah mi tamsawn thuneihnak (majority dictatorship) timi hi thil tihnungzet ah a cang thei. Mi tamsawn thu thlun ruangah dungtawlhzawng le hmailam pan thei loih feh a awlte.

 Kan Kawlram tla ahcun mi tamsawn Kawl duhdan hlirin kan feh tikah mitthli tlak le retheihnak ti cawk lo kan tawn phah. Asinan hi ruangah mi tamsawn hmuhdan cu a dik lo a tha lo tinak a si lo. Sim duhmi cu a thu ih zirin bukaw tawnin hmuh thiam a tul tinak a si.  Tlangkawm Tulaifang kan Laimipawl ih kan tulzet mi cu ramthu ah siseh, kohhran thu ah siseh, calai thu ah siseh, pawlkawm phunphun thu ah siseh "hmuhdan dangdang nei cingih lungrual thiam, lole hmuhdan dangdang nei thei tiangih lungrual" a si. Hivek lungrualnak nei thei dingah thupi zet pakhat cu lungrualnak nei duhtu taktak cun, amah vek hmuhdan neive lotu thawn thu a reltlang thiam, a reltlang ngamih a mai hmuhdan khal a tanta ngam a tul fawn.

HMINSIN: Ka computer sungah "t" tawcuk a um lo ngelcel ih a siartuin a thu ih zirin in siar sak thiam ka lo dil. Cun, hi cahran (article) hi malte danglam deuhin Vankau Arsi, Vol. 7. No.2, October 2004 ah rak suahdah a si.