Chin Mino Le A Ṭuanvo

Jeremiah Ting Hlei Thang

Thuhmaihruai

Kan nui’ pumsung ih kan hungsuak ih minung kansi ti kan hun theiaw ih theihtheinak kan hun neih thei ven ten ziangruangih sersiam ka si? Zianghrang ih sersiam kan si tile kan tuanvo ziang a si ticu kan theih tengteng a tul. Thil theih lo hi leitlun ih thilpoi bik pakhat a si ve. Neih lo hnak in theih lo a poi deuh timi thufim tla a um hngehnge. Ziangahtile theih lo hi cu a poi tuk rori a si ko. Theih lo nak ih rahsuah cu a poi ti mi lawng a si.

A dang a rahsuah umsun cu ‘tihhrutnak, taimaksuah paihlonak, daithlannak, zangzelnak, ‘tuansuah duhnak thinlung neih lo nak..tvk pawl an si. Asinan tuanvo theih nak cun ‘tihhrutnak, daithlannak, taimaksuah paih lo nak, zangzelnak ,tirhfaknak sal sung in mi a runsuak theu. Himi cahi a cemtiang siar aw la na tuanvo a lo sim ding ih cutin na theih mi na tuanvo cu rinum tei na tuan a siahcun kan Falam,kan Chinram in sanmureng tiang tluk ti a nei nawn lo ding.

(1)Na ram le miphun kilkhawi aw

Chin mino hihi na ruat dah maw? Tuisun ih lairam duhdawttu, kan miphnun dudawttu, calai ngainatu, kan khua le ram kilkhawitu kan pu le kan pa pawl hi taksa dan in ni khat nini ah in liam san ding ih an um nawnlo can a thlen leh ding. Cuicaanah lotheihlo in hi lamram kilkhawitu ding cu nangmah na si tengteng ding. Na duh lo khalle lairam cu na kut sungah a um ding.

Tuanvo latu cu nangmah na si ding. Cui caan ah ziangtin lairam na kai hrui ding ih ziangtin na en-kawl ding ziangtin na fehpi ding ti hi tu ah tha ten ruat aw. Mipi lak ah lu cu a tam nan thluak cu a mal an ti theu kha. Na mipi cu zinding ih na hruai khalle an lo thlun ding ih zinpeng ih na hruai khalle an lo thlun thotho ding. Naram le na miphun kilkhawi ding in na fimthiamnak,na theihkohnak,na thazang, na thiltitheinak in a tlin pam in na thei aw maw? Na thiehawk a siahcun na nam cu a kawm sungin zuk thlang awla na ralphaw la in na ram le na miphun cu kilkhawi thlang aw.

Tlin hrihlo ih na theihawk a siahcun zir awla zuam awla hawl thlang aw tui sun ihsin. Nangmah ih na kilkhawi lo cun zosaw kil cuang ding? Hmuhsuam nuatat a tawnkhi na zoh men thei ding maw? Kan ram le miphun kilkhawi dingah leitlun fiamthiamnak santiluan dawithiamtu siloin a rual ih fehpi thiamtu kan si ding tla a thu pi tuk. Kan laimi in thil pakhat a tuahsual pang ruangah kannih laimi cu hihi kan si ko ka aat dan cu san kanmanlo dan cu tiih pakhat thil tisual ruang ih lai miphun  hmin reltel ringring ih kan rak khawsak mi khan kan thinlung ah laimi upat theilo nak, laimi si hi niam cuang le ‘thalo cuang ah kan rak ruat aw ih thinnau nak le beidawng nak lamah in hruisawn ringri.

Laimi pakhat thilti sual ruang ih laimi zate rel ringring, mualphoh tu cu kanmah kan rak si lala cuh.Laimi pakhat thil a ti sual ruangah Laimi hminsal ih rel a tul cuang lo pi a kilkhawi tu ding sawn si kan si. Miih an rel hman ah a vapoive a tipang si ding kan nih laimi phun cu khavek kan si lo nan tiih miphun hminsia ding hman kilkhawi tu ding sawn kan si. Khai kan thinlung khan puitlin nak lam ah in hruai dah lo ih a poizet. Asinan tui sun ah keicun hitin ka lo cah duh. Nang lai mino miraltha le mifim, mifel, micak, ‘tih neilo, mi rinum, mi thiam, kanram le miphun kilkhawi tu ding ih Pathian ih sersiam mi, tu hi na can cu a si thlang ee. Kan pu le pa pawl biar-am te thaw hman in kan Lairam cu an rak kilkhawi thei  ih mah le khua ciarah Lal tuan in zo ih kuthnuai hman ah an rak um lo.

Mirang le Japan pawl hman in awl-ai ten ti theilo in thungaithlak ih buaipi tlak an rak si. Curuangah ziangah saw tuisun ih a rasuak mi mino IT san ih mino hin Chinram peng-13907 tlukfang ,Falam peng-991.2 tlukfang kau le Chinram sung ih um mipum 500000 hrawng a si mi cu ziangah kan kilkhawi thei lo nak ding san a um lo. Mino cun vanpi khi rungcim zik hmansehla ka rak do ding titiang thinlung nei tu ding kan si.

Hlanlai ih an rak rel theu mi kan lai mi hi cu kan aa tuk san kan man lo tuk laimi kan cem ti pawl ruahnak kha tan aw la,laimi mifim,midik,mithiam,raltha,zumnaktan,mifel,rinum kan sizia lang ter thlang aw. Na pu le pa pawlkha zohsal awla an keneh thlun tum thlang hnik aw. Mi menmen na si lo ti hi theihram aw. Na ram le miphun kilkhawi ding in na li le thal vun nawp thlang aw,na ralthuam cu phorh ve thlang hnik aw. Ram le miphun kilkhawi that lo a poizia cu kan falam thuanthu na zingzoi ah cun na hmu ding.

A mawinak lukhum le a thiltitheinak a thatnak pawl a hloh theh kha! inn-tek cu mikhual vek in a um ti ih ti tiang hlawh kan Falam. Siar awla ruat awla hi thu hi daiten na it thah san ding maw si? Thawtak in rawl na ei san men ding maw? Ramleng ka thleng zo pam ti men ih um men ding teh kan si maw? Asilole ramsung ah ka um ih thiltithei mi ka nei lo tiih kutbawm ih to men ding teh kan si maw? Kan pipu pawl ih sa le ral lakih thisen le nunnak hman ruatlo ih an rak din mi hi kan khua kan ram hi hitin kan tan ta men ding maw? Na kaizatha hun tangsal awla na bantha hun la sal,na mit hungmeng awla na ring huntung sal,na tluknak in thosal awla natha hunsuah sal, na lu huntung awla na li le thal pawl kha tiarcia in ret sal hnik aw, Aw! Chin mino.

Cu tin kan pipu ih a sunral ta mi pawl le remthat tul pawl hun remsal hnik aw.  Mi hrek in a khua le ram thansoh ter hnak in a minung pawl kan thansoh hi a tha sawn an ti. A hman ee, asinan mai suahnak khua le ram tlansan ih mah lawng ‘thansoh hi thil hman a si pei maw? Khuitawk um khal in kankhua le ram cu kan kilkhawi thei tuk ko kan duh ah cun. Kan ram khal thangso, miphun khal thansoh ih bulpak cio khal thansoh hi thansoh diktak cu a si. Na ram le miphun kilkhawi hi midang tuanvo ah neih pang hlah. Nang mai tuanvo rori a si. kilkhawi aw, tlusal pang nawn hlahseh,kan Falam,kan Chinland te hi.

(2) Kan nunphung kilkhawi aw

Kan nunphung kilkhawi ding ti cu kan theihcia theh ko ding nan a thar ih kan theihsal ka duh. Ziangahtile santiluan a cak ih leitlun boruak khal a hercak tuk ruangah hi santiluan le boruak theng aw mi in kan nunphung le kan lai dan pawl hi a fenhloh men ding ka phang ruang ah si. Santiluan cun kan ruahnak maltuk, kan theihkohnak maltuk le kan sanmanlonak pawl lawng hi fen-hloh thluh ding a si.

Kan lai nunphung le kan khawsak dan pawl hi cu santiluan ih fenhloh men ding a si lo ti khal hi kan theih ding ah ka duh. Kan thansoh tam le  puitlingtu kan tam poh le kan nunphung khal hi hmang sinsin ding sawn kan si. Lai nunphung hi khuitawk thlen khal ah zahpi ding a si lo cawntlak nunphung sawn asi ti kan theih ding ah ka duh. Aw! Chin mino khuitawk kan thlen khal ah kan nunphung hi thlauthla pang hlah uhsi,kilkhawi ding ih tuanvo neitu sawn kan si kha hngilh fawn hlah.

Hmunkip ramkip ih kan lai mi kan thek-awk thluh khal hi maw a tha zawng ih ruah ah cun kan nunphung mawizia letlun mi hmuah2 ih an theih nak ding sawn ho khaw. Na thlen nak kip ah Lainun mawizia lang ter aw,mi rinum,zumnak tan,Pathian fa kan si hi mikip in thei hai seh. Ramdang ramnuam kan thlen ruang ah Lai thuamhnaw ai in hnamdang thil kan uar sawn pang kei, Lai phunsuah ni fanger puai,kawrsiang ‘telh le lai thuam pawl kan hngilh pang kei, mi hlo kan si pang kei ti a phan um tuk.

Kan lai tlangval le fala ai in hnamdang mi kan uarsawn pang kei. Aw! Salai..Lai thuamte na hruh khan hnamdang lak ah na duaice lo.Aw! Mai…laithuam te na hruh khan na mawituk, duh nanung tuk. Laiphun cawisang tu si vivo hram aw. A thangso mi rampawl ih um tlandan cawn aicun a thangso ding mi kan lairam te kan nunphung theh-lar thansoh ter sawn hi laipa/lainu ih lungput si hramseh. Khuitawk ramnuam ramtha na um khal le kan lairam te le kan nunphung ziangtik hman ah theih hngilh hlah. Kan minung cem hmanah kan nunphung cu cem ni nei hlah seh. Kilkhawi ding in tuisun ih mino tuangvo na neih hi cing ring ring aw.

(3) Kan tawng kilkhawi aw

Voi tampi itthat thei lo le thu i ruah ter tambik tu cu hihi a si. Tuilai santhar mino hrekkhat in Lai’tawng thiamlo hi ningzak lamlawn uar ah kan neih ih mah le mah biak awk khal ah hnamdang ‘tawng kan hmang. Hithu ka ruah hi cun ka ruh le thlik i sun na tuk ih ka tuar thei lo. Malte thansoh deuh le ‘tawng dang hunthiam deuh ruang ih lai ‘tawng hngilh awter pawl hi cu an puitling taktak hrih lo ti nak si.

Hlanlai ah cun mirang ‘tawng ih ‘tawng le a va thiam ve an ti ih tuisan ah cun khuitilam? an ti. Aw! santhar mino lai ‘tawng hi zahpi hlah,uartlak ‘tawngtha ‘tawngmawi ho khaw a si. Kawl ee,mirang ee cu ee kha ee ti ai cun Lai’tawng in ‘tawng sehla mai laimi hnen ah cun. Hiti ih ka ti ruang ah hnamdang tawng thiam ka duh lo tinak a si lo, ca siartu ka duhsan theithiam hram aw. Leitlun ‘tawng phunkim thiam aw a thatuk asinan Lai’tawng hngilh nak ah hmanghlah.

Ziangvek mi turu leitlun neitu hman si aw la Laitawng kan thiamlo cun tawng thiam hrihlo naute vekfang kan si ding kan miphun hrang ah cun. Lai mi nasi ah cun khuitawk na thlen khal le na fanu na fapa kha Lai’tawng thiam tengteng seh. Chin mino hi khal hi kan tuanvo thotho a si. A ‘thangso mi pawl ih ‘tawng cawn rero ai cun nang mifim,mithiam,mi raltha,mi huaisen Lai mino kan ‘tawng hi thangso ter sawn aw,theh-lar sawn aw,mikip in theive thlang seh kan Lai’tawng hi.

Lai’tawng thiamlo ningzah hna hman thiamlo Lai mino kan tamtuk lai,hipawl mitvang ter ding ih tuanvo neitu khal na si. Lai mi nasi ahcun Lai tawng ih tawng hi uarbik awla,laihla sak hi nuamti in laica siar le ngan khal hi paih aw. Cule Chinram hrang ih mino tha rinum na si ding. Kan lai’tawng hlolo ding ih kilkhawi tu ding cu tuisun ih a ra suak mi Lai mino kan mah hi kan si. Kan mah ih kan kilkhawi that lo ah cun leitlun ah thlathum voikhat ‘tawng pakhat a hlo ringring ti a si kha tih a um tuk kan tong a hloh cun kan mah khal kan hlo ti nak si. Kan nau le kan fale kan mino pawl lai’tawng thiam lo pawl zir ah taimak suah uh si. Kan Lai’tawng hi zir rero ding le zirh rero tu ding cu kan mah hi kan si. Kan lai’tawng hi fangkhat te hman hlo hlah seh. Hihi kan tuanvo a si ih kilkhawi ding ih kan hnatuan a si fawn.

(4) Kan Calai kilkhawi aw

Kan Calai hi Pathian in 1921 ah Rev. J.H Cope hmang in in rak tuah sak. Cuih sin kan laimi pawl hi1925 kum ih sin kawlca zir nawn lo in Laica an rak zir ter. Cuih sin can a hung rei ih 1985 kum hrawng ih sin cozah tlawng ah Laica zir an siang nawn lo,an khap tin cabu sung ah ngankhum mi a um. Thinnat um le zangfah um zate kan si. Cumi ihsin kan santhar mino pawl in Laica kan thiam nawnlo ih kan siar thei lo ih kan ngan thei nawn fawn lo,a poituk ti lo cu rel ding ka thei lo.

Asinan kan biak Pathian in kan Calai a hloh ding ngaingai cu a siang lo ih biaknak lam ih kan nu le pa saya pawl hmang in ‘thal tlawngpit ah Laica zir nak in tuah sak, hihi lungawi um za a si. Culosehla kan ca cu a hlo taktak ding ti tluk si. Tuisun ih santhar mino Laica na nganthiam a tul,na siarthiam a tul,na zirh thei a tul. Laica cu na thiamding hrimhrim a si ko. Zaingvek cathiam hminthang hman si awla Laica na thiam lo cun hi cangan tu le Laimi cun an lo upat ka zum lem lo.

Kan Calai hi zirtlak thiamtlak ca a si. Kan Calai hi thlauthla pang hlah. Na tefa sanmureng tiang in Laica thiam hai seh cucun Lairam hrang ih mi rinum na si ding. Na phunpi Laimi hnen ih ca na kuat tik ah Laica rori hmang aw.U le nau ca kuat khal ah siseh cun fala le tlangval cakuat khal ah laica rori hmang sehla a va tha zik em, vel-them nak khal ah laica tluk ih ca tha cu a um cuang lem lo ding.Kan ca hi a famkim tuk ko ka thiam thluh theih ah cun. Kan Calai cafang-fangkhat te hman hlo ter hlah kilkhawi sawn aw. Cucu Chin mino kan tuan vo a si.

Thunetnak

Kan ram,kan hman,kan miphun,kan nunphun,kan‘tawng,kan calai hi leitlun samureng tiang cemni nei hlah seh. Himi pawl kilkhawi tu ding ah tuisun ih Lai mino Pathian in a lo rinsan ih Lairam ah a lo semter nak a si. Aw! Chin mino ziangruang ih sersiam ka si ti thei aw la na tuanvo hi rinum ten tuanaw. Himi na tuanvo na theih nak hi ramhrang ih ralthatnak,taimaksuah duhnak,tirhsiannak,mai miphun duhdawtnak,mai khual le ram lainatnak, zangfahnak, ’tuansuahduhnak thinlung lo pe hramseh! Cutin na neih mi thawn na thei tawk suah in na tuanvo rinum ten tuan thlang aw Chinram hrang ah.

Theihtirnak: Ram le miphun duhdawt tuk ruangih ‘tawngfang hman luar deuh a um pang le ngaithiam ka lo dil.