Fimnak Hrampi Bible

FIMNAK  HRAMPI  BIBLE

Timothy Sui Lian Mang

Mifim ram kan ti mipawl hi an thuanthu kan zingzawi asile, Bible parih thumawknak nei hmaisa an si theu. Bible hi thansonak le fimnak ih hrampi cu a si hrimhrim.

Ni thla siarnak (Calander) khal hi Bible ihsi tuahsuak mi a si. Khawtlang mipi khawsaknak thansonak le khaisannak khal hi Bible a si. Ziangruangah cuti lawmmam ih mipi khawsakdan a tham natsat tile Pathian thu a si ruangah a si: Pathian hmanrua, leitlun ih a ram a din lehsalnak ding le a runsuah lehnak dingih a hnatuannak hmanrua a si ruangah a si.

Ni tlaknak rampawl le nisuahnak rampawl hiti tluk lawmmam ih mipi fimdan le thansohdan a hleihawknak san hi ziangruangah a si pei ? Bible ruangah a si. Zurup rampawl le nisuahnak lam rampawl can that lo lai khuahlan ihsin tui ni tiang nuam teteih hmailam panih an thansohnak thawi an cangvaih rero laiah ni suahnak lam Tuluk, India, Japan le ni suahnak lam miphun ziangmawzat cu mai um kel vekih um in, cang loin, Pathian thu zum loin, ramhuai bia ih an rak umnak san cu ziang dang ruangah a si lo, Zurup ram le ni tlaknak lampawl cun Pathian thu Bible an neih ruangah le hi ramdang ni suahnak lampawl in Pathian thu Bible an neih ve lo ruangah a rak si.

Bible in Zurup ram le England ah thiamnak le fimnak lamih milai thangharhnak can(Renaissance) ah khan milai khawruah theinak le thlarau meisa cu a alhter ih, thudik thinlung a awng ih, thansohnak lamah khawruahnak le duhthusam pawl tla a thehdarh. Canamnak cet hmuhsuahnak, thangharhsalnak le siamthatsalnak a rak umnak san pakhat khal Pathian thu a tam thei tawkih namsuah duh ruangih thilum mi a si. Hmun tin ihsi Bible neih duhnak a um ruangih hung suak mi a si.

Kum za tampi sung cu mirang kan ti mi (British mipawl) khal hi hnam kawlhsen, mi suaksual le aa zet an rak si. Doawknak ih an feh zik cun an taksa lawngpi cu rawng dang an hnih ih, an ralpawlih thisen cu mithi luruh ro in an in theu. Ramhuai hnenah minung rori in rai an thawi. Kum zabi 6-nak ah khan kraws Missionary-pawl in Pathian thu keng in England ram an va tlawng ih, cumi ihsin British cu thu le hla ropitnak lamah  le thansohnak lamah an feh thawk ve.

Kum zabi 16-nak ih English Bible, canamnak ih nam, a bu rori mipi kutih a thlen hnuah cun thansohnak cu a cak sinsin. Tunai kum 20, kum 30 sungih British ram thiltitheinak ah le hminthatnak lamih a tlakniamnak san cu a san a phunphun a um ko ding nain, a hrampi bik siih lang pakhat cu an ram ropitertu le tuahthatu Bible an hnam in thupibikih an ruah nawn lo ruangah a si.

New Hebrides tikulh ih um mipawl hi kum ziangmawzat sung cu leitlun ih milai sa ei le mitihnung bikih ruah an rak si. Kum zabi 19-nak ah John G. Paton in British cozah hnenah khaih ram ih missionary va tuan dingih siannak a dil nan, tih a nun tuk ruangah an rak siang lo. Mirang missionary tlangval pahnih cu 1839 ah cui miphun hnenah an va thleng ih, a rei hlanah an rak vuakthat ih an sa khal an rak ei. Neta ih missionary va fehtupawl khal cu thah an rak tum ruangah an tlungkirsal. Paton cun feh siannak cu a dil thotho. Anetnakah ziangkhalle na nunnak na hloh pang a si khalle tiin thutiamawknak tuah in feh ding cu siannak an pe. 1858 ah Paton le a nupi cu Tanna tikulh an va thleng ih, hna khunghar zet cu tuan an thawk. Thla rei an um hlanah a nupi cu natnak a ngah ih a thi. A nupi sa an can pang ding ti phangin Paton cun a nupiih thlan cu meithal thawn ni 10 sung a kil. Damlonak, lungkuainak le nunnak hrangih tihnungza le harsatnak a phunphun lakah le beidawn umza thilum tampi cu pahtlang vivo in cui minung sa ei, amah duh lotu nun thamtu ding, danglamtertu ding Bible leh hna cu cui hnam tawngin leh a thawk. Kum 30 hnuah British cozahih ruat mi commission cun hi hlanih mi kawlhsenpawl cu British hnuaiih um hnam lakih thangso cakbik le fimbik ah a hmu. Bible in British mi le Hebrides mipawl hrangih a tuansuah vek hin Bible duhtu le tantu mikip hnenah a si thluh ve.

Thu le hla le tawng ah:

Bible hi leilung tlunih thu le hla lamih kutsuak mawibik a si. Cathiamnak lamih mithiam sang lawr hmun kipih mipawl in English tawng sanzia langtertu cu Bible hi a si tiah an ti. Leitlun thu le hla dang hnakin lamzin a phunphun ah Bible hi a sang sawn ih, tluk ci a rak si lo. Hla thu le thu tluangtlam ah, thuanthu ngannak le pumpak thu ngannak ah, thufim ngannak ah, thusim thiamnak lamah, thil bulhram zingzawinak lamah, dan lam le calai lamah le thil ziangkim ah Bible hi a sangbik cu a si ko.

Job cabu hi leitlun ih hla thu ngan zo mi lakah mawi le ropi bik tiih an pawm, tluk lo, neh theih lo cu a si. Thomas Carlyle cun, “Bible ih nganaw mi ah si maw, cumi ihsi ngansuah mi cu ka zumdan ah cun calai lamah a tluktu ding hi an um ka thei lo,” tiah a ti. Thomas Jefferson cun Tlang par thusim Mat. 5:1-6 hi thu le hla ih lianbik ah a hril. Daniel Webster cun a tawngkam thiamnak nasa zet hi Bible thawi naiaw zetih an kawpawk ruangah a si tiah a ti. Daniel Webster cun, “Tlang par thusim mi hi leitlun ih dan tawibik le ropibik a si,” tiah a ti.

Fapa tlanhlo thuanthu Luke 15:11-32 hi thuanthu tawi ropibikih ruah a si. Vawi khat cu Benjamin Franklin in Frence mi, “ Pathian a um le um lo hi milai zingzawi theih ci a si lo,” titupawl hnenah thuanthu tawi ngainuam zet Esther bu kha a siarsak hai ih, Bible sung thu a si ti an rak thei lo. An ngai khawp thei lo ih, Bible cun an theih lo laiah a neh riai hai a si.

William Lyon Phelps in, “Bible hin English thu le hla lamzin ah thil dang hmuahhmuah hnakin a thunun nasa sawn. Cui thununnak cu lakkir sita hnik sehla, mirang tawng ih thu le hla thansonak lamzinpi hi a tlu ding,” tiah a ti.

Kum zabi tin ih Khristian cangantu hminthang zetzet pawl hin an hnatuan mi cu Pathian thu Bible ihsin a ruangpi an rak din ih, rawng an hnih ih an ceimawi vivo hi a rak si. Robert Burns cun, “Bible tel lo cun ka hlapawl tla hin tlaksamnak tum zet a nei ding,” tiah a ti. Hla phuah thiam hminthang Browning ih “The Ring and the Book” ti mi cabu sungah Bible thu relnak 568 lai a um. Shakespeare ih kutsuakpawl tla hi Bible thudik thawi khat an si.

Bible in leitlun thu le hla a thunun nasatnak hi ziangruangaah a si pei? Henry Van Dyke in, “Thu le hla ah Bible in thiltitheinak a neihnak san cu minung nunnak tihna thawi an naihawknak ah a um,” tiah a ti. Cui nunnak tihna le tikhur cu Pathian ah a um a si.

English tawng hi a tam sawn cu Bible in a tuah ti a si. John Wycliffe in kum zabi 14-nak ih English tawng ih Bible a leh laiah khan English tawng hi a rak um lo ti a si. British ram ih um mipi cun tawng dangdang 200 lai an rak hmang, curuangah an khaw kiangkap ih um an si hmanah khaw dang tawng an thei thei lo. Wycliffe cun cui tawng dangdang tam zet ihsin thu lakhawm in a Bible lehnak ah cun a retkhawm. Bible thupawl cu England pumpi ih um mipi tawng tuahtu a rak si tariai. Neta lamah English tawng mawi zetzet, mi neh thei zet Bible a rung suahnak hin English mipawl hin Wycliffe hnenah ba an nei tam zet ti a langter.

William Tyndale in amai san ih an hman mi tawng cu a awl zawngin a tuah. Latin tawng fehdan ih rit zetzet le sau zetzet ih tawng cu tawi tete, tluangtlam tete in a thleng. Bible hin tawng tampi thannak a tuah. Martin Luther in Hebru le Greek tawng ihsin anmai German tlang tawngih a leh mi Bible cu tu lai German tawng ih suah mi cabu pawimawh zet a rak si, tlawng ih zir mi ah an hmang ih, tawng tha le tawng tha lo tahnak bik ah a cang. Cangan thiamnak le casiar thiamnak milai thansonak dingih a hrampi cu ram tampi ah anmai tawngih Pathian thu Bible ruangah a si. Bible siar hiarnak ruangah casiar thiam lo tampi an siar thiam phah. Cathiamnak pesuaktu hi Bible a rak si.

Zuksuai thiamnak le inn sak thiamnak

Zuksuai thiamnak hi Bible ihsi lak a si thluh ti ding a si. Zuksuai tha zetzet malte lawng ti lo cu Bible ihsi phurnak le thathawhnak hmuh ruangih suak mi an si. Bible um lo sehla hivek zuksuai mawi le thatha hi an um lo ding ti theih a si. Leitlun ih zuksuai thiam hminthang zetzet pawl hi Bible in thathawhnak a peknak ihsi suai an si. Vancungmi in Mary a run biak lai zuk, Jesu suahnak zuk, Mary zuk, Joseph in Jesu le a nu Mary Izip ram ih a tlanpi lai zuk, Jesu temple sungih a um lai, Jesu in nauhakpawl mal a sawm lai zuk, zanriah netabik an ei lai zuk, khenbeh lai zuk, Jesu lu ih thir lukhum, thlan zuk tipawl le Bible sung thu tampi hi zuksuai suaktertu an si.

Zuksuai thiam hminthang Raphael, Leonardo da Vinci, Michelangelo, Rembrandt le midangpawl khal Bible sung thu zuk an suai mi ruangih hminthang an si. British le Amerika zuksuai thiam 200 hnak tam pawlih an zuksuai mi 1000 hnak tam an suah zo mi ah an phurnak le thathawhnak cu Pathian thu ihsi an dawn mi a si. Italy ram ih zuksuai thiampawl hi Khristiannakih hngataw mi hlir an si ti a si.

Nunau nauhak pakhat in Sir Edward Burne Jones in Bethlehem Arsi zuk a suai lai cu a zoh ringring. A zuk suai mi cu Arsi in mifimpawl naute hnenih a hruai lai, vancungmi pakhat kut ihsin arsi suak lai cu a suai rero. Nauhaknu cun, “Mifimpawl thuanthu hi a dik rori tiah na zum maw?” tiin a sut. Zuksuaitu pa cun, “Thil diklo hrangah cun a mawi tukaw!” tiah a ti.

Carlyle in, “ St. Paul’s Cathedral hi ziang in a sak si pei? Pathian thawtkhum Hebru bu in a sak a si,” tiah a ti. Cui cabu cun St. Paul’s Cathedral lawng si sak loin Rom ih St. Pater’s Cathedral, Paris ih Notre Dame, London ih Wesminster Abbey, the Divine, Washington ih National Cathedral le biakinn ropi le mawi zetzet tampi khal a sak a si.

Awnmawi le Hla ah

Nitlaknak lamih awnmawi le hla pawl cun thil mawi le themthiamnak dang hmuahhmuah hnakin Bible ah hin ba a nei tambik. Bible thuanthu hla mawi ih sak, Pathian hla hlarem bur hnih sawnaw ih sak, hla le thangthatnak hla, awnmawi le hla ngainatupawl in kumtluan ih an ngainat mi, cupawl hmuahhmuah ih hrampi cu Bible hi a si. Hla phuah le Pathian hla phuah hminthangbik pakhat cu George Friedrich Handel hi a si. Anih hin Pathian thu hla mawi ih phuah mi 17 lar zetzet a nei. Cu pawl lakah cun ‘Saul,’ Izip ram ih Israel,’ ‘Samson,’ ‘Joseph,’ tipawl le thangthatnak hla tampi a tel. Handel in Bible pumpi hi awnmawi hla ah a suah thluh e tiah an ti. A hla phuah mi lakih lar le ropi zet pakhat cu ‘the Messiah’ ti mi hla ‘Haleluijah Chorus’ kha a si. Cui hla thu ah cun Bible sung cabu bu hleinga ihsi lakkhawm mi thu a tel.

Handel hi Pathian mi a si lem lo. Hla mawi thawi drama piahnak hmun Opera ah a hlawhsam tariai. Cumi cun beidawnnak le retheihnak lamah a thlen. Kum 60 a ti tikah beidawng zetin a um. Bible thuanthu hla mawi ih tuah dingin an sawm ih, kut ih ngan cia mi cu a hun zoh. Hmakhatteah a thinlung cu mi khawih thei zet Pathian thu, “Hnangam in um uh, ka mipawl cu hnangamnak pe uh..kan hrangah naute a suak, Fapa pekin kan um..A mipawl cu tuukhaltu vekin a hruai hai ding..Nannih phurrit phur mi hmuahhmuah, ka hnenah ra uh,” tipawl khan a thangharhter ih a a nun a tungdingsal.

A nung mi thu ngan mi a siar vivo tikah a lungphu cu a rang deuhdeuh, a thinlung a hung hlum ih a thluak ah hla thluk mawi mak zetzet an rung suak. “Pathian vancungmipawl hmuahhmuah in amah cu be hai seh…kumkhua in thu a then ding…siangpahrangpawl lakih Siangpahrang, bawipawl hmuahhmuah lakih Bawibik…Haleluijah! Haleluijah!” ti hla kha a suak tariai.

Cangannak la in a thluak ih hla awnmawi thluk mawi zetzet le hla thu rung lang cu Handel cun a ngan rero. Sun nihlawh le zan varin, rawl khal ei loin, cawl riai loin hla mawi cu a ngan rero ko. Ni 24 sung cu bang thei riai loin mang lam bang khin hla cu a phuah vivo, ziang dang khal a thei lo, a ei dingih rawl an run pek mi khal a ngaihsak lo. A hnenum mi rinum pa zet cu a mang a bang tuk, hi vekih a pu a um a thei dah lo. Cangan rero le a pindan sungih vakkual rero tahratih, a biangah mitthli luang thawn, a theih patawp suahih ‘Haleluijah!’ tiih a hun au ruangro hi cun a aa thlang mawsi ti pangnak a si hrimhrim ko.

‘The Messiah’ hla mawi an ti mi “Haleluijah Chorus” hi Bible thuanthu thawi remkhawm mi ropibik a si. Pathian thu Bible thiltithei ih a tuahter mi cu hla ah a ra suak tariai. 

Handel in cumi hnuah, “ Ka hmaiah van pumpi ka hmu, Pathian ropi amah rori khal ka hmu in ka thei,” tiah a ti. Curuangah hi kutsuak a tluktu ding um lo hi van ihsin leiah run thlak mi si rorin a lang a si. Hi hla mawi ropi hi London khawpi ih a hmaisabik hlan a si tum ah siangpahrang George II cu Haleluijah Chorus an sak thawktir ihsin a ding ih, mipi khal an ding ve. Curuangah a si, tuisun ni tiangin Haleluiah Chorus an sak tinteih mipi an din theu.

Joseph Hayden in Bible thuanthu hmang ih a hla mawi phuah mi ‘Sersiamnak’(the Creation) ti mi an hun sak tikah, “Keimah ka si lo, tlun lam ihsi thiltitheinak in a tuahsuak a si,” tiah a ausuak. Hihi a si ko ding, ‘Sersiamnak’(the Creation) hla le ‘the Messiah’ hla ‘Haleluiah Chorus’ ropitnak le danglamnak thuthup cu! Bible hrimhrim khal hi a pumpi in thuanthu ropi hlir ngankhawm a si.

Dan le Dun

Ram tampi ih dan an neih mipawl khal hi Bible ah thuk zetin hram a nei. Thupek pahra, Mawsi dan dang tampi le Thuthlung Thar thupekpawl hi tulai dan phunphun tuah mi lakah hmuh thei an si. Amerika ram dan an tuah tik khalah Mawsi dan cabu panga an siar ih, cumi parah dan an tuah ti a si kha.

Kum zabi 6-nak ih British ram ih umpawl hnenih Bible peksuah a si tikah an nun ah, an khawruahdan ah, dan an hmannak pawl ah tling lo le dik lo ih theihawknak an nei ti a si. Kum zabi 9-nak ah cun siangpahrang Alfred in dan le dun an hmandanpawl tla a remtha lehsal.

Tyndale le Coverdale te in anmai mirang tawng rori ih namsuah mi Bible an mipi an peksuak hnu tla ah cun, “England cu cabu mipi ah an cang…cui cabu cu Bible hi a si..hnam pumpi ziaza cu a danglam thluh. Nundan thar le khawruahdan thar in a hlun cu a khuh theh. Hi khawruahnak thar suak mi ihsi hin mikip hrang dan(Common law) hmel a rung lang. Diknak le covo dan (Bill of right) le dan pipa nei cozah cu a langsuak tariai. Laireltu(Judge) Blackstore cun England ih dan um mipawl thu a relnak ah,   “Bible cu England ih common law ( mi hmuahhmuah huap dan) ih tel ve ih ruah a si,” tiah a ti.

Mifarah Bawmnak Lamih Tanlaknak

Midang bawm duhnak, mi va zangfahnak tipawl hi Bible in milai thinlung ah ci a rak tuh mi a si theu. Thuthangtha thlennak hmun i kipah midang va bawm duhnak le cumi hrangih cangvaihnak cun a thlun theu. Thuthangtha in milai nun a khawih le a tham lonak hmun ah cuvek hmuh ding a rak um lo. Jesu Khrih rat hlan le Pathian duhdawtnak thucah phuansuah hlanah cun leitlun ah zangfahnak hi hmuh ding  a rak um lo. Bible ih hrinsuah mipawl tla cu sizung, farah kilkhawinak, pitar putar kilkhawinak, rundamnak khemping inn tivek tla hi a si.

Khawtlang nun tuahthatnak le Bible hi pehtlaihawknak thuk zet an nei. Minung hmang ih raithawiawknak, minung sa ei hnam, nupi pakhat hnakih tam neihnak, sal neih tivek, nauhak hna khunghar zet tuanter tivek, nunau meisa ih ur tivek, thih tiang rori hremawk tivek le ramhuai bepawlih thil tihnung zetzet ti an hman theu mipawl cu Bible ruang ah banter an si.

Kum zabi 16-nak ih an tuah English mifarah bawmnak ding danpawl cu Bible ihsi tawthawk mi a si. John Wesley hi khawtlang nun tuahthatu ropi zet a si. Pathian thusim thiam le kum zabi 18-nak ih thangphawknak nasa zet thlengtertu a si. Cucun mi thawngza tampi nundan khaisannak a run keng tel. Lord Shaftesbury cun Pathian thu cu a cahnak ah hmang in Factory Act 1833 cu tuahsuak in a um. Cumi cun nauhak hnatuanter cu a bangter tariai. Cumi tuahsuak dingin Bible sungah cahnak a hmu a si kha !

William Wilberforce kha khawtlang dinhmun sang zet luahtu a si ih, sal neih banternak ding dan tuah ding thuhla cu amah in  a hruai. Anih cun,   “Bible hi siar uh, siar uh, ka mangbangnak hmuahhmuah ah le ka buainak ah cabu dang ka siar dah lo, siar tul tinak khal ka nei lo,” tiah a ti. 1833 ah Wilberforce cun sal neih lo ding dan tuahsuak dingin a hlawhtling ta riai.

Thil phumthup aw

Bible hin leitlun ih harsatnak ziang khal a haikiang thei a si. Bible cun Pathian um zum lo communist-pawl khal a neh thei. Ralkap cahnak le hmanruapawl hnakin hi Pathian um zumlonak ruahdan donak hrangah cun Bible hin thil a tithei sawn ih a caksawn fawn. Pathian a um zumlonak hi thudik hmaiih a din thei lo dan cu: thim, tleu hmaiih a um thei lo vek hi a si.  A dai kan ti mi hi hlumnak hmaiah cun a hlo ih, Setan khal Pathian hmaiah cu vekin a si ve.

Tuluk ram ih missionary kum reipi rak tuan zo pa in Tuluk mi hlir Pathian thu vekih nung an thuhla tampi a rel. Communist pakhat cu cui zumtu tha zet si zopawl hnenah Pathian um zumlonak ci va tuh dingin thlah a si. A hrangah Khristianpawl cun thinlung takten thla an rak cam. Cutikah Thlarau Thianghlim in hna a tuan ih, cu pai thinlung ah zumnak hnget cun umhmun a khuar. Cuticun nuam a ti nawn lo ih, zan khalah a itthat thei lo, rawl hiarnak khal a nei lo, anetabikah a puakkuai ih, a sual phuangin Jesu cu a rundamtu ah a pawm. Baptisma a co ih, Communist hruaitupawl hnenah fehin,  “Communist ka si thei nawn lo, cuhnakih tha ka sar zo,” tiah a ti hai.

Bible hi fimnak hrampi a si rori ko e!!