News Ngan Daan

News Ngan Daan:(I)
By: Francis Lal Uk

(Ka t'uanvo si kher lo nan Duhsaknak thawn)

Tulai boruak kan zoh tikah News media ah hin Facebook a cakbik silo sawm ti tlukin kan group tinkim (A hleice in Chinland Today, Chin Thuthang) pawl ihsin news kimcang zet kan thei ringring. 
Kan thei kan thiam ti ruangah silo in News lam a huam tu le zir rero lai pawl hrangah tin theihsun le siarsun mi pawl hlawmaw sehla tiah ka ruat.

News ngan tikah a hrampi thuin pa hnih in an t’hen t’heu. Cucu 
Thuthang pangai/menmen (news stories/facts news) le Thuthang cahram (news article) timi an si.
Tulai kan news Media pawlih in pekmi tamsawn cu thuthang pangai hi a sibik. News Article lam hi kan tlasam zet. (Chinland Today web ah khin hlanlai deuh ah hmuhding a rak um phahphah. News siar paih mi na si ahcun news article ih thawtnak le siarnom daan na thei mai ding. News Article lamtiang ngan tumtah le huam kan um sile rel tlang vivo leh sehla)

Curuangah tu ahcun news article ngandaan lam silo in news menmen ngan daan lam kan zoh pei. Cuhman kautuk le famkim in kan zoh man lo ding. Tulai news thlahtu tete pawlih t’ulsam deuhmi ti’h ka ruahmi deuh pawl lawng kan hlawm aw pei.

News ngandaan tampi lakah kan hrangih t’angkai bik le olsambik, a siartu hrang khalih tluang le theih ol bik ti’h ka ruahmi form pakhat zoh tlang sehla tiah..
Cuih form cu ‘Inverted Pyramid” ti khalin an ko. Inverted Pyramid timi cu Pyramid linglet zawng tinak a si ko ih, cuti’h a ling kan leh tikah cun a tlunlam a tum ih a tanglam a zum ah a cang. A simduh mi cu a tluntabik hi a thupi bik le sullam zeibik, a siartu hrangih t’hahnembik mi thu pawlin a thok dingih a tanglam vivo ah a san le a thuhla a ziam vivo ding tinak a si. (himi hi thuthang le ca dang hmuahhmuah an danawknak a si)Cumi cu t’hen thum in an t’hen. (t’hen thum tin ka timen ih, himi form hmangtu pawl tlacun an news khi paragraph 3 rori in an t’hen t’heu. Paragraph t’hen daan cu a mawi daanin rem a t’heihko tiah ka ruat.)
A tluntabik t’hen cu ‘The lead’ an ti ih thuthang khaikhawm tu thupi bik a si. Cuih ‘The Lead” sungih um ding pawl kan zoh pei.

Ziangvek thuthang kan ngan khalah a t’henkhatnak silole a hmaisabik cang hi thuthang khaikhawmtubik kan tizo ruangah cumi t’hen sungih um tengteng t’ulmi thuhla a um ve. 
Cucu mirang ih “Five Ws” an timi, (W pa nga) pawl an si. Vei tampi ah ‘H’ pakhat in a thlun t’heu.
W pa nga timi cu: who, what, when, where le why ti pawl an si ih, ‘How’ timi khalin a thlun cih tamzet.

Ziangvek thuthang kan ngan tikkhal ah hi W pa nga hi kan phorhlang ringring a t’ul.
a) Who= Zo ih thu, (minung tinak tengteng a silo, kan thuthang ih zir in, ram, khua, pawlkom, bawhlung club, ….tivek an si thei. 
b) What = ziang a cang?
c) When = Ziangtik ah?
d) Where = Khoitawk hmun ah?
e) Why = ziangruangah? Timi le 
f) How = ziangtin a cang?

Himi pawl hi hrelhlo ih tarlang tengteng t’ulmi an si. Himi zat a kim ahcun ‘Thuthang famkim’ ti’h pom a theih. 


Tulai kan facebook group ih news tete thlahmi hrekkhat ah hivek sambaunak tete a um: 

Ex; Tili kiangah nunau taklawng ruak sar a si thu an thlah ih khoitawk ramih cangmi ti a um lo..

;Yangon sizungpi ah Daw Aye timi nu in Naute ke pa li nei a hringsuak ti thu an nganih ziangtik ah ti a um lo..tivek…. hivek thuthang cu thuthang famkim ti’h siar a theih t’heu lo ruangah a ngantu kha thuthang latu/ngantu pitling ti’h kawh a theih fawnlo.

Curuangah ziang thuthang kan ngan khal a sile a tlun ih W pa 5 hi ka hrelh pangmaw tin zoh sal ringring uhsi. (Cumi cu kan nganmi thuthang ih tluntabik t’hen ah a si ding titla hngilh lo in)

Thubet: Vei hnihkhat ah hi W panga telkim theilo mi thuthang tla a um thei thotho. Cuvek pa hnih khat siarlo ahcun tel tengteng dingmi an si.

*Neta ah 'Inverted Pyramid" form ih a t'hen hnihnak ih um dingmi pawl kan zoh leh ding...

Francis Lal

Inverted Pyramid sungah t’hen 3 in kan t’hen. Cupawl cu:
1. The Lead 2. The Body le 3. The Tail …tin an t’hen ih

Hmaisa ahkhan t’hen khatnak a si mi ‘The Lead” sungih um dingmi W pa 5 pawl kan zoh khawm zo.

A t’hen hnih nak (2nd paragraph) cu ‘The Body’ a si ih, the crucial info/full info ti khalin an ko.

Himi ahcun na thuthang nganmi sungih a cangmi pawl famkim ten na tarlang ding.
a )thuthang sungih an t’ongkam pawl,
b) a hmutu (witness) ih simi pawl..
c) a thuthang sungih teltu ih tuarnak pawl:
kimcang theibik ih tarlang nak ding hmun a si.
Ex. Pakhat kan zoh hnik pei…

Saikhumphai Khua Ur Kang Thu…… si bangsehla
“The Lead” sungih um dingmi cu..
Saikhumphai (Mizoram) khua cu Vaphai khua minung 100 lenglo pawlin April 29, 2013 sunah an urkang sak t’heh. An ur kangnak san bikih lang cu Saikhumphai khua cu meithal le rit theih thil pawl sumdawnnak hmun a si ti’h puhnak ruangah a si.
Khami kha “The Lead” a famkim kan ti pei… W pa 5 a tel t’hehzo.

A t’hen hnihnak “The Body” sungih um dingmi ahcun,
*a va ur kangtu hi ziangvek pawl an si, mino an tam maw, nunau tla an tel ti vek maw….
*A ur kangtu pawlin ziangvek t’ongkam an t’ong….
* Saikhumphai khua mi pawlih hmuhtonmi famkim..
*An tuarnak awkam…
*Ur kang t’heh hnuih thilcang mi.. tivek pawl hmuahhmuah kha ngah theitawk tarlang ding a si.

Theih bet dingah: Tuih kan tarlang mi hi “inverted Pyramid” form a si kan tizo ruangah himi form vekin in thlirsak thiam hramuh. Thuthang ngandaan hiti thluh ding a si kan tinak a si lo..

Thuthang ngandaan lar ve zet pakhat leh tla cu: Anecdotal lead style an ti ih, “eye-catching’ form deuh pawl khi a si.
Cucu a thoknak ah W pa 5 in a thok velo. A siartu ih mit la thei cih dingmi in a thok t’heu. T’himnak ah;
A tlunih example kan lakmi thotho vun tarlang sehla
Saikhumphai thuthang si bang ta sehla:
Inverted Pyramid form ahcun W pa 5 in a thok kan ti zo kha.
Anecdotal Form ahcun a tanglam vekin a thok thei:
“Kan khua khuh t’heh tu meikhu dumpi cu t’ap le ai raak cingin kan zoh cuahco…” tin urkang sak a tuartu ih t’ongkam in a thok ding. Cucu thuthang siartu in hih thuthang a siar thok veten a thinlung kai neh cihseh ti nakih a mit laknak cafang ih a thok mi a si.

Himi style ahcun thuthang topic pek daan khal a dang lala.

Inverted Pyramid form cun, “Sakhumphai khua cu Vaphai khua mipi in an ur kang sak” ti’h topic a pek mai mi kha…
Anecdotal form cun, “Saikhumphai khua vutcam ih can Ni” tivek in a pe ding….

KK… cucu form dangdang tla a um ve ti ka run tarlang duhnak men a si. Simzo bangin Inverted Pyramid form hi kan hman tambik le theiholbik a si ti’h kan ruah ruangah, (III)nak ahcun t’hen 3nak “The Tail” timi kan zoh sal leh ding…

Thuthang Ngan Daan (III)nak (kan t’ul bikmi ti’h ka ruahmi)

A t’hen thumnak ah cun, Thuthang ngan tikih a tawne khawmtu ding “The Tail” timi kan zoh pei.

Himi hi tulai kan thuthang ngantu tete pawlih t’ulsambik mi a si ti khalin ka ruat. Himi hi “extra info” ti khain an ti ih thuthangla tu/ngantu pawlih an skill langnak bik a si.

News Media pakhat le pakhat an zuamawk t’heu bikmi khal a si. Ziangah tile a tlunih ‘The Lead’ le ‘ The Body’ tivek pawl cu zozo khalin ngah thluh theimi a si kan ti thei. Asinan ‘the tail’ ahcun thuthang latu hi ziangtluk in a cak, ziangtluk in knowledge a nei, ziangtluk in experience a nei, ziangtlukin a hnatuan mi ah a concentrate timi le ziangtluk in ca siartam mi a si tipawl a langnak bik a si.

Kannih kan neihsun mi media pawl khalah himi ‘extra info’ timi hi kan t’ultuk ruangah uar deuhih sim ka duhnak a si. A tamsawn in kan nih cu mi’h ih ngan ciami let kan tamsawn tikah kan leh mi thuthang sungih umlo mi kha kan bet thei a t’ul. Cumi bet theimi (extra info) kan mipi na pe theilo a asi ahcun kan mah mipi sung hmanah journalist lole thuthang ngantu ti’h hmin nei thei na si lo ding.

Ziangah cutin ka ti tile tulai ahcun Internet a caktuk ruangah na lakmi thuthang cu nangmah ih na siar zawngah mi tampi khalin kan rak siar ve zo. Curuangah cumi midang ih thuthang thawn mipi kan rian sin ding a si ahcun kanmah lamin extra info pek awk thei kan t’ul rori ko. (Himi hi thuthang thawn mipi riantu pawlin nan ruah tengteng t’ulmi a si)

Journalist pawl an tonawk tikah thuthang pakhat parih extra info pe tam thei sihi an zuam aw t’heu.
Ziangah cutluk in a thupi ti a sile,
Thuthang kan tarlang tikah kan thuthang/a cang rero lai mi lawng tarlang tu le..
Cuih thuthang thawn pehpar aw mi information t’hat’ha pe bet thei tu cu mipi in lei le van tlukin an duhdaan a dang aw verver.\
K..rel ciamco lo in example thawn sim aw tum hnik sehla/.////

Ex.1.
Kan dung naite ah Lindsay Lohan in Playboy Megazine hrangih taklawng ih zuk ding sawmnak a el thu news in hlawm..

Santhar mino deuh le ca siarve phahphah hrangah cun Lindsay Lohan timi hmincu kan neel zetmi a si ko, zovek a si tikhal kan thei t’heh. Asinan kan thuthang siartu zate cun an theilo men ding.

Curuangah na thuthang siartu pawl hrangah Extra info na pek duh ahcun, na thuthang aknak ih um lo mi,
Lindsay Lohan cu Hollywood celebrity hminthang a si thu, Drugs lamah a hmin a siat zet thu, tu le tu court a thlen thu, tu hlan khalah a taklawng zuk megazine tivek ih hmuh ding a um phah t’heu thu (na laknak news ih um lo mi) thei a t’ul.
Himi zawnah thusuhnak um theimi cu,
“Ziangruangah kan laknak news in the hizat lawng an ngan?”
Asan cu- Celibrity news ngantu cun a news siar t’heutu pawlin Lindsay Lohan an theifiang cia tuk zo ti a theih ruangah a si.

Nangih mipi cun an thei ve dahlo ruangah extra info a t’ul kan tinak a si.

Ex.2.
Falam ih Bus accident thukha kan tarlang cio.
Thuthang famkim cu, - Accident nak hmun, a ni, ziangvek bus, a mawngtu, a totu pa ziat, pa ziat an thi, a thitu zo pawl an si, paziat hliam an tuar, ziang ruangah a let, tu fang ih hliam tuartu pawl dinhmun…. Ti pawl a famkim a si ahcun Thuthang famkim tin kan pomthei.
Himi pawl cu ziangvek thuthang latu khalih a ngah theimi pawl an si.

Asinan himi thu ah, a tlunih kan relmi extra info a ngai poimawh thu cun, hih thuthang a tarlang t’hehhnu a netnak (the tail) ah information dang tampi in pe bet thei: t’himnak ah:-
Laitlang ah kumtin mawtaw accident paziat hrawng a um t’heu?
A tamsawn cu Furcaan ah a si ih, lamzin t’hatlo ruang bik ih a si t’heu thu..
Tuikum sungah mawtaw accident ih thi minung paziat lai an um zo?
Tui mawtaw a tlaknak ah mawtaw dang teh a rak tla dah maw?
Kumtin mawtaw accident ruangih mithi hi paziat tluk an um t’heu?
Kan thuanthu ah mawtaw accident nasabik, mithi tambik t’um..?

Tivek pawl… A thuthang thawn pehpar mi le siartu hrangih t’angkai mi extra information tampi a pe bet ding.

Curuangah tulai kan news Media pawl zoh tikah thuthang hi rang zet le fefai zet in hlawm thei ringring ih lungawihnak ngaingai a si. Kan tlaksam hrih lai micu thuthang kan than tikah Extra information pekawk thei hi a si bik.

Duhsakmi bet: Cun zarhkhat veikhat hrawng maw, a cangcang te talah Editorial style talin News Article in hlawm phah thei uhla, mipi hrangah tu hlan hnakin kan news media pawl hi a tnagkai in om le porh a hlawh vivo ding…