LIANDO TEI UNAU

LIANDO TEI UNAU

Congthu hrin pawl cu tulaifang i Singai khua (Falam peng) ah hin khua an rak to. Inn 500 tluk lai an rak si. An khaw Lalpai` hmin cu Singai a rak si. A mai` hmin cu suangin tuini tiang Singai khua an run ti ta. Singai cu thi le dar a phunphun thawn rerual thawn a lian nasa. A hmin cu tipi raal tiangin a rak thang.

A len daan le a neihzia cu mizoram Luai Khai khua i an khaw Lalpa (bawipa) in a rak thei. Curuangah Singai tong ding cun a rung tlawng. Singai cun tutiih ramdang hlat nawn i sin amah rung tlawng cu a lungawi nasa i zu le sa a phunphun thawn khual a rak dar i a rak lawm. Luai Khai khaw lalpa cun rualah a rung kaai ta.

Luaikhai khaw lalpa a tlun zawngah Singai cun lungawinak laksawngah thi le dar maw, sia maw a duhduh ṭhenta dingah a hril ter. Luaikhai khaw lalpa`n a duh lo. Cuhnakin a inn sutpi banah Thimdi(dekdeer) nuupa an um mi kha Luaikhai khaw lalpa cun a hmuh thup ruangah khami Thimdi(dekdeer) nuupaa ngelcel kha a diil. Singai in cui Thimdi(dekdeer) nuupaa ziangtluk ṭhathnemnak an neihzia a rak thei lo. Curuangah na duh le na phur a si pei cu a tiih a phurh ter. Thimdi(dekdeer) nuupa kha Singai tuah liantu le ṭha tertu (a satu) an rak si. A satu midang hneen i a pek ruangah a ni ni, a thla thlain a siaṭha siinsiin i Luaikhai khaw lalpa vialte in a Thimdi(dekdeer) nupa kha a inn sutpi kua ah a ret. Ni rei hlanah milian maksak hminthangah a rung cang. A kum kumin a lian deuhdeuh.

Singai cu a siatha siinsiin i a farah deuhdeuh. A se rual pawl khal cu an cem siinsiin. Cutin an farahnak ruangah a mang a bang in thlang ka tla ve ding a tiih Tio raal lamah kai dingin a dar rual pawl phurin Singai cu a pok suak. Cutiih a fehnak lamzin mizoram le kan Lai ramri Tia vapi le Laai va a tonawknak vun (Laai suah vun-Lei nuupa vun) ih an riahnak hmunah Singai cu a thi le dar rualpi thawn saphai (ruulpi) in a rak dolh.

Nikhat cu ramtawi dingah mi tampi Lei nuupa vunah cun an rak thleng. Lian Do tei` unau khal cui` pawl hneenah cun an tel vee. Lei nuupa vunah cun ramtawi sadawi pacang hmuahhmuah cun thingkhang tuumpi kha an zawh cio. Colhnakah an hmang. An feh sal tikah Lian Do i naupaa te cun, “Ka u, kan thingkhang zawhmi cu mit a nei” tiah a sim. Lian Do cun a naupaa cu “thingkhang i mit nei tii a um kel lo, midangin in thei le a ṭha lo ding” a tii i a kawk. Asinan fiang te`n a hmuh ruangah a duh cuang lo. An khawpi dang pawlin an theih tikah, “Thuphan na per a si le nangmah kan lo that ding” an tii i an va zoh sal. Lian Do cu, “Ka naupa an that thlang ding maw” a tii i, “Cuvek thuphan thu sim aw hlah ka lo tii i na duh lo, na tuar thlang ding a sii hi” a tii i thinphangin a um rero. Asinan an va thlen tikah thingkhang pi si nawn loin saphai a rak si ngaingai.

Lian Do tei unau cu an khaw sungah mi farah, siatha ngaingai an si. Duhdawttu le zangfahtu khal an siatha le farah ruangah an nei lo. Tihzahtu khal an nei lo. Zo i hmaisong mi khal an si lo. Minung lakah sa-va, sa-va lakah minung tiifang an si. Sa hlehtu an neih khal le ui le ar bangin an duh lo tak a ruhkol le eiṭha lo an pek ṭheu. An saphai hmuh mi khal cu an that. A sa cu an canih a tit ṭha le a sa ṭha hmuahhmuah cu an khwpi dang pawl an zemaw thluh i Lian Do tei unau cu a pumpi a sungril kha an zem. A pumpi sungih a ek hlon ding hman cu an kiangkap nai ah khuai loin thlanglam a hlatnak i khuai dingin an fial. A thu in in thut baan ding an ti. Lian Do tei` unau cun midang thu el ngam lo te`n an thlanglamah an hnuk suk vivo.

Hlat nawn an hnuh hnu-ah kan khuai thlang ding an tii. Culai ah thingpi paarin vate aw an thei i , “Ti taw lamah, ti taw lamah, ti taw lamah” a run tii. Cuiruangah an hnuk suk sal. Tawkfang an hnuh hnu-ah khuai an tum. Vate cun a hmaisa bangin, Ti taw lamah, ti taw lamah” a run ti laalaa. Cutiin ti taw lam a hlatnakah cun an hnuksuk sal laalaa. Hla nawn an thleng thlangih an vun khuai. A pumpi khuai dingin an namte cun an vawn at. Thir le Dar at tak bangin, “rit..reet, rit…reet” ti in thil awn an thei. A nau cun, “Ka u, na ning hang aw hlah, thilṭha a si ding” a ti. A u deuh cun, “hi a pumpi le ek ah khuilam i thil ṭha ha um ding” a tii i a ning a hang deuhdeuh. Anau cun, “Ka u, Dar awn ka thei ee” a ti laalaa. Cuticun el aw phah rero cing cun an vun khuai vivo.

A pumpi an pek tiir lai i an ninghaan riahsiatnak hmuahhmuah cu a sung an vun khuai thluhin mangbangzaa thil a hung lang. Saphai pumpi sung ah cun Thi le Dar a phunphun a khatin a rak um. An khawpii pawlin hmuhsuamnak le nautatnakin an pekmi cu annih unau hrangah vânṭhatnak leh hlawknak tuumpi ah a ra cang. An lungawi lamah thinphang mangbangin an um lehlam. Ziangah tii le an khawpii pawlin an theih ah cun lon ding an phaan ruangah a si. Cutiih an neihmi thilrii langpangin ret ngam a sii nawn lo ruangah an tumhmun sum hnuai ah lei ah laai i an phuum.

A caancaanah cun an thil neih cu zoh lo le hmu loin an um thei lo. An khawpi dang an itthat thlang ding, zaan a sim thlang an tii in an phorhih an dar cu an tum ṭheu. An daar hla cu,

            “Maw Lian Do tei` unau unau,

            Zei Dar hme nan tum nan tum,

            Zei Dar hman kan tum lo e

            Duurhreu daar se te kan tum kan tum”

An tii i an unau cun an nuam tlang ṭheu. Zaantimn laiah miin in thei pang ding tii an phang nan, an Dar aw cu an thei thotho. Ngai a nuamin hna sungah a thang mawi ṭheu. Cutikah mi  tampi in an sut. Asinan midang an ra leen tikah an hmuh dingin rapcung tluunah duurhreu sia a rualin an thlai  i himi hi kan tum an rak tii.

Veikhat cu an khaw lalpai` fanuu-in Lian Do tei` inn-ah cun sum a vung deng. A suk deen thluh zawng le an daar phhum mi kha “Sul sul sul” ti`n a hung awn. A colh le a cawl ṭheu. Falanu cu a khawruah a har thlang. Lian Do tei` unau in thilṭha an nei a si tii a thei. A thup te`n a bihih Thi le Dar tampi an nei kha a hmu. Cumi a theih cun hitei` unau cu nikhat khatah milian an cang ding, ka pasal  loah cun a cang lo ding, a tii i a thupte`n a ngai. Lian Do khalin a duhin a ngai ve nan, a nu le a pa-in in theihah cun in that men pang ding tii a phaan ruangah a ngainak le a duhnak cu a lang ter ngam dah lo. A duhnak cu a thuh thei tawkin a thup.

Nikhat cu an khawsenin lamziin sialah an pok. An lam sialnakah cun rul phundang zet pakhat an that. Cui rulpi cu khuavaang rul a rak si. An theih lo ruangah ziin thlangah an hlon men. Asinan Lian Do in a thupte`n a lakih hnahthingin a fuun i a ret. A tlunlamah ka la sal ding tii a ruat nan an tlunlamah cun cui rul ruak cu a rak um nawn lo. A zaan a ih tikah mang a man. A mangah cun nutarnu pakhatin Lian Do na khawpii pawl cun in that, in hmuhsuamih in hlon men. Asinan nang cun ṭhate`n in puanin in tuam i i ret ruangah kei khal ka lo bawm vee thlang ding. Nan ṭuanmi ziangkimah thlawsuahnak ka lo pe ding tiah a ra sim. Cuiruangah rawlci va cing au. A cut tikah nan khawpii pawl tla sawmkhawm uh a tii. Rawl ci ding hman cu an nei lo. An unau in an khawpii dang fang pho mi kha an kil hlawh ṭheu. Cutiih fang an kilnakah cun saiihlum an hrual phahih saiihlum pakhatah fangfang pakhat an phum cih i an hrual cih ṭheu. An saihluum kha seentlungpawng pakhatah an va saai thluh. Tawkfangah seentlung cun fangcang tampi a ra keuh suak. Fangcang a keuh an hmuh cun ṭhate`n an sialfai i an thlo ringring.

An fang cu a hung thar tikah at dingin an khwpii pawl kha nutarnu te`n a sim bang khan an sawm. An khawpii pawl cun, “a khai Lian Do tei` unau lo hnaṭuan ding cu nau rawl pek cut hlaanah kan ṭheh ding” an tiih nau rawl hman pe ta loin mi tampi cu an va feh. Suun ni vui an at rero nan a cem thei dah lo. At thluh cawk loin a tam. Cuti`n rawl tampi an nei liailiai. A thupte`n an lian siinsiin thlang.

Nikhat cu an khawsung mi conglam an um. Khawdangih sin mikhual tampi an ra thleng. Cui laamzawh ah cun patar pate pakhat khal a ra thleng vee. Khua a simin an khawpii pawl cun mikhual ṭhaṭha le anmah le an mingaih zawng cu an innah an hruai i rawl an do cio. Asinan khai patar pate kha zohman hruaitu le duhdawtu a nei lo. An mualrawn lungdawl paarah khawthim cuahco tiangin a to. Lian Do i naupaa te cun a hmu. A u i hneenah a va tlanih, “Ka u, mualrawnah patar pate khabehmul thawn tuakpar te zohmanin an hruai lo. Kan innah ka run hruai ding” a va tii. A u Lian Do khal cun, “Run hruai aw, zaangfakin” a rak tii i a va hruai. Patar pa cu patar menmen a rak si lo. Lersia lalpa (Hualngo ram) a rak si. Patar pac u a lung a awi tuk. An khawpi dang zohmanin an mikhual duh nan cute unauin an khual ruangah a nih khalin bom ding a tum. Ka hneenah ra tlawng au la sevulh ko lo tuah ding a ti ta. Cutiin a zaan cu ṭha zetin an mikhual i a thaizing a tlun san sal.

Nikhat cu Lersia lalpa i hneen tlawng dingin an pok. An feh hlaanah cun natarnu khan an sehruai ding kha a sim cia. “Seṭha ṭha le a tuumtum va hril hlah uh, an innhnuai kawmte-ah vokpi bu-ah keelpi tiatte a kual ding, cumi kha va hruai uh” ti`n a tiam ta. Lersia lalpai` inn an va thleng i a sia cu khit dingin an innhnuai-ah an tum. Anaupa cun a rak dawi suakih Lian Do in a rak khit. A nau in secang tuumtum sepi ṭhaṭha kha a u cu rak khit dingin a fial nan a u cun ka khit man lo aw a tii i a suah ter thluh.  Netabikah cun keelpi tiate pakhat lawng a tang thlang. A nau paa cu a lung a awi nawn lo. A ṭhaṭha le a tuumtum hman hruai lo i a se bik le a tawl bik hruai ding cu a duh thei lo. Asinan a u in se ṭha a sii kha a thei cia zo. Lersia lalpa cun a sepi suur bik an hruai a hmuh cun  ka seci in mih awk tiah a tii. Asinan nan duhduh vung khit uh tii i a fial mi an sii ruangah ziangaw tii ṭha, Lersia lalpa cun a zohliam duahdo ko.

Khua an thlenin an se hruaimi cu inn ah tuah sak. Cu tiin thlatinin fa a nei i ziangmaw ti hlaanah sia tii cawk loin an nei i milian an cang deuhdeuh. Thi le Dar thawn rawl tampi thawn, sia a rual rualin an nei thlang. Asinan an khawpi pawlin an neihnak kha an thei lo. A thupte`n an ret thluh.

Nikhat cu an lalpa-in a conglam. A fanuu pasal hawlnak ti`n an khawsen-in an ko khawmih fala le tlangval pawl khal an poksuak thluh vee. A pa cun a fanuu cu cui ni-ah a pasal ding hawl suak dingin a fial. A duhmi kha zuhaai le sasem pek dingah a hman(Fial?). An lalpai` fanuu-in tlangval a suakkhawm pawl kha a zoh hai i a duhmi an suak lo. Ni a tlai zik cuahco nan a hmu thei lo. Lian Do tei` unau hramlakah an rak fehih an laamnakah an tel vee lo ruangah a si. Annih unau cu cuvek laamnak ah an suakin an tel ngam vee dah lo. Ziangah tii le mi nautat le hmuhsuam mi an si ih an lang ngam lemlo. Zaanlam khua a sim nawn hnu-ah Lian Do tei` unau khal cu an laamnak ah an va bih vee. Hauhruang sung hmanah an lut ngam lo. Hauhruang ong te`n an vun bih thup. Falanu cun Lian Do kha a rak hmu i hauhruang leengah suaktahratin zuhaai le sasem cu Lian Do a va pek. An khawsenin an mang a bang. A pa siinsiin tla cu a thin a ling ko. An khua i tlangval ṭhaṭha milian miṭha pawl i fapa pawl tampi lakih a Lian Do ngelcel unau nei lo, mi siaṭha bik zohman a ziang i siar lo mi a tupaa i cang ding cu a ruat thei lo.

An lalpa cun a fanuu man-ah cun a innhnuai khat sia, thi-rual, lingkiin khat a ngeen. An lalpa cun a neilo dingih ka fanuu a thi suak lo ding tii i a ngen hrim mi a si. Asinan, a falanu cu a hruai. Nikhat cu a nupi man man dingah a pu kha lingkiin ṭhate`n rak tuah she. Thi kan hun man ding an tii. A pu cun, a khai Lian Do kha, khuilam i thi va nei hlah a tii i saaihrem in a rak tuah men. Thi rual cu an hun phur i an hun baan cun a tlem nawn lo. A rit tuk lawmmam i a lingkiin tuah mi cu a kiak i a sia te pakhat lawng a tang i a tla hmuahhmuah a lak sal i a phurh kir thluh sal. Orh khat lawng a taan ta.

Nikhat cu Lian Do in a nupi men-ah sia pek a tum sal. Ka pu kha a innhnuai ṭhate`n rak kulh seh, sia ka hun khum ding, a tii. A pupaa cun a khai Lian Do khan khuilam i sia va nei hlah a tii i saaihrem hruang a rak kulh meen. Lian Do tei` unau cun an se rual cu an hun dawi ciammam i an pupaa i innsungah cun an lut ciammam. Lian Do cun, “Ka pu na hruang sung i a khat tawk vial na  ta a si dingih a tlem lo hmuah cu keimai ta a si ding” a ti i a hruang sungah cun a vun dawi lut. Netabikah a secangpi cu a tilah a vun saai. A pui` hruang sungah a vung dawp lutih a hruang kulh cu a pahbal i se dang thawn an suak hluahhlo i a ningtih a hruangkawm te i a tang sete pakhat lawng a rak um. Se dang hmuahhmuah cu an dawi kir sal thluh. Lian Do i neihnak le lennak a pu-in a hmuh cun a lungsungin a lungawi ah a hni zuamzo. A fanu pasal milian hivek tupaa a neih cu.

Nikhat cu Lian Do khal ka conglam vee ding a tii i an khawsenin a sawm hai. Cutiin nunnuam in zu le sa cu an ceen. Lian Do i lennak le neihnak cu an khawsenin an hmu thlang. Tuihlaan i ziang an rak siar lo lai le an nautat an hmuhsuam lai caan kha an thei aw sal ko ding. Culaifangah an innsung kelih cuampi pakhat an rak hnuk suakih tualrawnah cun an hun suun tikah saruh lawnglawng a suak. An tual khatin a um liailiai. Lian Do tei` unau cun an khawpii pawl hnenah cun tuihlaan i in rak duhdawtnak le in pek mi kha a si ti`n a sim hai. Cumi an theih tikah a hlaan i an nunzia le Lian Do tei unau an rak zoh siat pawl, sa an hleh khal le, a tit le a sa ṭha  pe lo i a ruhkol vek lawnglawng an rak pek an ning a zak. Cuti`n pakhat khatin an tlan i an tin hlo thluh.

Cutii in Lian Do te`i sung cu nunnuamin an rung um lan ta. Lian Do ih khaw hmun cu Falam Peng Khawpual le Bocung ramri i Ciakrawn an tii mi khi a si an tii. Tu-ah cun cui hmun cu an khaw hnih leileh hmunah an run nei lan ta.

************************************