Zahau Lal (Ni Kual) Ih Thu

Zahau Lal (Ni Kual)

Silchar phai rawn ih, Cin Lungphuntu tiih theih lar zet mi, Mizo thuanthu ih dinhmun pawimawh zet luah tu, "Ni Kual" ih thuanthu cu hitin a si.

A suahnak le Ṭhanlennak:

A thlahtu lak ih kan theih hla bik cu Phur Hlum a si. A nih in fapa pahnih a nei ii, a nauta deuh cu Hlawn Kai a si. Hlawn Kai in Zahau a nei, Zahau ih cithlah pawl cu an pu Zahau hmin hmang in "Zahau" an ti aw.

Zahau cithlah Khaw Za Lian ih fapa panga lak ih pakhat, a thu kan zingzawi dingmi Ni Kual cu Falam, Tlauhmun khua ah a suak. A nih hi Lal hrin si hman sehla, unau lak ih nautabik a si ruang ah, Zahau daan-in Lal nak ding hmun a nei ve lo.

A Sentet Lai:

A sentet lai ihsin nauhak raltha (huaisen) a si. Vawikhat cu, buhtlang keng in an inn hmai ah a va suak. Inn hmai a thleng ve te'n, arpi nu her ngaingai pakhat in a rak sirh ciamco. Nauhak dang cun an t'ih zet nan, a nih cun t'ihlo in a va pam rumro ih a sit ciamco. Cu tiih an sirhawk cu, zingzu in pa-pawl in Zaute ihsin an rak zoh. Cu tin, arpi cun a run zawn leh ih, a nih khal cun a sit bet vivo. Cu lai tak ah, a nu in funghreu thawn arpi cu a ra dawi sak.

Ni Kual cun, "I run sirh leh sehla ka sit that ding ka ti nan" a rak ti. A nu in, "Um meimei aw, a mah in a lo sirh that sawn dah ti lo," a ti. "Ai ha, na sian tak hman ah ka va pal that ding aw" a tiih, a va nam lawk mei. A nu in ti lo dingin, a kai ih a lem sal ciamco.

Zaute ih rak to pa-pawl cun, "Kai duh hlah, vun bei aw sal seh", an rak tiih, "A tlangval cun, a ral a t'ha ding a si hi" tiin an porh nasa. Cule a pa in, "Taite, ra mai aw, mi ralt'ha hrang ah arpi tivek men titham hman si lo, sa le ral na bei leh ding" a ti ih a kawh kir, an ti.

Vawikhat leh cu, a rualpi pawl thawn ram an vak. Ni Kual khal a upa ve deuh thlang. An ram vak cu netabik ah a feh. Hmai ih feh a rualpi pawl in, Cawngawrh Rul an hmu ih an tlan ciamco. A rualpi pawl in "tlan ve aw" an tiih, an ko nan, a tlan duh lo. Ziang raungah an tlan ti le a thei fawn lo, theilo pi ih tlan ve ciamco cu a duhlo ih, a feh lan vivo. Zinsak ah cun Cawngawrh Rul cu a va hmu. Cawngawrh Rul cun a hnawng a ti phengih rak zoh rekrek ih, a nih khal cun t'ih lo in a Saihli thawn a hei sai. A lu ah a sai ih, rul khal cu a tal ngaulngo. Ni Kual in hridai thawn a t'en ih inn lam ah a dir tlung.

Inn lam ih tlankir a rualpi pawl cu, Lal inn ih pa-pawl in an rak hmu ih, "ziang ah saw nan tlan?" tiah an rak sut. "Khui ah si Taite teh,?" Ni Kual pa cun a sut hai. "Tlan aw kan ti rero nan a tlan duh lo, rulpi in a dawlh tla si men ding," tiin Ni Kual rualpi pawl cun an ti. "Saphai nan hmu maw si?" tiin an sut.

Cumi laifang ah Ni Kual cun rulpi cu a run dir tlung. "Hihi maw nan t'ih ih?" tiin a rualpi pawl a va sut. Cule, thil um dan pawl khal a sim fiang sal.

Ni Kual pa cun, "Taite, hi cu Rulpi a si hi, kan aih ding, vokpa in siseh aw," a ti. Upa dang khal in, "Si ee, aih uh, nauhak pawl hmuithla kan khum phah siseh" an tiih, cu tin, vok thawn an aih.

Mizoram a luh dan:

Ni Kual Mizoram a luh dan hi reldan a phunphun a um. Cumi lakih a hmanbik ding ih zum mi cu hiti hin a si.

Himi lai (Kum 1857???) hrawnghrang ah hin Mizoram lal tam nawn in Falam lal hnen ah siah (Tax) an rak pe. An ning thei nasa. Himi lai fang hi, Van Hnuai Lian (Mizo lal) cun Falam lal be thiam tu, an mah aiawh ih dawrtu ding a t'ul lai tak a si. Ni Kual cu, cumi hrawnghrang ah Zoram lam ah ramtawi in a vak t'heu. Savawm tla cu pasarih lai a kap hngehnge. Sa a hliam khal le a mah te in a dawi hluahhlo men ih, cu tiih a ralt'hat thu cu Van Hnuai Lian cun a rak thei.

Van Hnuai Lian cun a rinsan zet ih, "Kan khua lamah rungvai awla, Falam, Sukte le Halkha pawl thawn kan karlak laireltu na si thei ding ka zum," a tiih a sawm ciamco.

Ni Kual khal cun, "Nan mah lam hmanin, cu tiih thut'ha nan duh ahcun, theitawp suah in ka t'ang ve ding, cu vek thilt'ha tuah cu ka paih zawng tak si," tiin a ti. Ra vai phawt awla, cule ka farnu Laltheri (Lalchawngpuii) thawn nan nei aw ding," tiin a sawm bet vivo.

"Ziang khal sisehla, ka pa le ka unau pawl hnenah ka sim hai phawt ding, Pa le thu ih um kan si fawn si," a tiih, "Ka pa le ka unau pawl hi na tlangsuak upa pawl thawn bia aw hai seh," tiin Ni Kual cun a ti ve.

Cutin, Van Hnuai Lian ih tlangsuak upa panga lai cu an pawk ih, Ni Kual pa Khaw Za Lian hnen ah thil umdan hmuahhmuah an vung sim. "Cuvek thu cu kan nih ih el theihci a si ual lo, Sailo lak hman ah Van Hnuai Lian cu kan theihdan vek a si le, mi ropi bik pawl a sisi," an rak ti. Lungawi te'n vok an that ih, Ni Kual cu Mizoram um dingin an nemhnget ii, a suk thla ve hngal. Himi lai ah Ni Kual hi, pathlawi kum 20 mi hrawng a si tiin an rel.

Pathlawi tiih an relmi hi a dik zet ding a zum um. Ziangah tile, Ni Kual hi Mizoram a um hnu ah, Tualte ah kumhra lai Van Hnuai Lian ih uknak khua ah a um. Van Hnuai Lian ih farnu Laltheri thawn nei aw ding in an rel fel thluh zo. Vawikhat cu Ni Kual cu Vokrawl an suan ter ii, a rawlsuan t'anlak phah ah "Heh, Pacang…," a ti, cu tiih 'Pacang' a ti cu Laltheri in a thei ih a ngai pawimawh tuk ih an neihawk ding an t'hulh rori.

A taksa, ruangrai leh umtu dan:

Ni Kual hi mi pa te, sa khat deuh, hmul neilo nan, samkir, ngo deuh lam in an rel t'heu. A thinlung lam cu, pa tak, tumruh, leh huaisen, thinphan nei lo a si hmang. Pa awm khoh le pa zuanzang tak a si bet lailai. A thinsia nawn ih, "Khui ha ka naamte?" ti leh, "Dokhampa ka meithal a puak leuleu", ti pawl hi a hruangso t'ongkam a hman deuh mi pawl an si. Asinan, zanlam zu in nak ih mi a thawi len, a thaizing ah tibur thawn mi leng t'heu a si ruang ah, mi hin an hua taktak thei lo, an ti.

Fim zet in hmalak dan thiamtak a si ih, khua le ram kilkhawi a thiam bak ah, a khua mipi pawl a ti lungawi ringring. Cule, mi ralt'ha le tlawmngai pawl hi a lawm thiamzet hai.

Kawl an bun ter thu:

Van Zau ih Ni Kual a um lai ah, Kang Zang (Tu'h Mual Cheng) ah a va tlawng. Cu tawk ah an lal Lal Khum in ziang thu hman umlo in kawl a rak bun ter hngal. A bunter nak san an rel mi pakhat cu, tuhlan ah Lal Khum pa Vut Tai Falam lal biak ding a feh lai ah, Zahau pawl in an rak hren ih, paisa tamnawn in an tlen sal, ti a si. Cuih thu cu, Lal Khum in a thei ringring ih, phuba lak ai ah Ni Kual hi kawl a bunter si ding, tiin an zum.

Ni Kual kawl an bunter lai ah, Lal Khum cun Van Zau khawpawh in tiau thluh ding in an vung siim. Van Zau an thlen hlan in an thuhla an rak thei ih an theitawp in an rak t'ang ve nasa. Cutin, an do aw ciamco.

Van Zau khua mi, Chawng Hlei in, "Lal Khum khuarkhurum kha run zawh hnik, ka rak lo kap that ding," a ti ih, meithal mawn boahcia thawn, a khukbil in a rak bawh. "Lal Khum, Ni Kual Zahaupa cu na ngam le rak that aw, Zahau cu Khawthlir in Tlau Hmun tiang kan khat thluh," tiin a vun hro bet.

Lal Khum cu khuarkhurum cu a thleng ngam deuh lo si ding, a kir sal. An kir lam ah, Van Zau mi Dara ih secang cu an kaih phah ih, "Kan se kaih mi hi Mang Nawk in lo rul seh," tiin an tita. Mang Nawk cu Ni Kual thuron upa, mit'ha tak a si. Dara cun, a secang rulh a t'ul lo, a ti ih an thu a dai sal.

Ni Kual cu, thlathum sung lai kawl a bun. Mi in an zoh duh nasa. A thin a heng thei tuk ih a tlawk ciamco. "Ka thih lo cun, Lal Khum ih khua cu kan siatsuah thluh a si mei," a tiih hro a suang ciamco. T'ih ruangih, an hnuai kun cu a tum lo nasa. A neem deuh thlang ding an tiih, an va naih deuh a si le a rak hro darh thluh cingcing.

Cutin, Van Zau khaw pawl cun ei-in ding cu tlasam lo in an pe ringring. Sa le arsa an pe ih, sa umlo caan ahcun Ni Kual cu an rawl peknak a deng kuai thluh t'heu. Khawsak Tio ral ih a unau Zahau pawl khal in an rung veh phahphah.

Cutin, favang a hung thleng. Ni Kual van t'hatnak ding ah, ruah na pin han ti nei lo in a sur ciamco. Cumi zan ah cun Ni Kual cu a tlan. Ram hnuai ziin zawh in an khaw lam a pan vivo. Khua pakhat khat a thlen khal a si le, khawvang lai ah lut duhlo in khawthim a hngak ringring. Cutin, sim hnu ah mikhual maimai vek in mi inn ah a thleng t'heu. Zan lam ah rawl a ei ih, an funsak bet. Cu tiin, zingpit ten a suak leh ih, an khua Van Zau lam pan in a feh vivo.

Van Zau a thlen ni khal ah, khuathim a hngak thotho. A tlangsuak upa pawl le rualpi t'henkhat cu an rak to khawm. Disapthla ihsin an thurel khawm mi cu a rak ngai ve ringring. "Kang Zang (Tu ih Mual-Cheng) ah kan Lal va run dingin kan pawk ding ih, an khua kan vung urthluh ding" an ti. Cu lai fangah, Ni Kual cu a vung lut ih, an lungawi tuk. Nunau pawl tla cu an lungawi tuar lo ah, an t'ap ciamco.

"Ziang tin saw na rung suah thei?" Tiin an sut ih, a suak daan a sim hai. "Zan khat cu, han ti nei lo ruahpi a sur ciamco. Ka kiang ah cun Hasek hreitlung fate tak te a um. Ka kawl le a ro si, a zang deuh thlang ih an hruang ka cek tan ih, cu tin ka ra tlan suak," a ti. Lo mi feh reh lai tak ah, ka feh ih lamzin ah nunau pakhat thinghlam thawn kan tawng aw. A thing ceh zawng ah, ka kawl cu hreitlung fate takte thawn ka cek ve t'heu. Cu tin, a awn a thei ih, "Ka thing ceh zawng ih awn t'heu hi, ziang ha maw si ke?" ti si awm tak khin, a thingceh phah in khawdang a tang ciamco. A netnak ahcun i hun hmu ih, "Aw, nangmah maw na si, khui, na thil cu lo ceh tan sak thluh keng a tiih, a cek bal thluh." "Na khua na thlen khal le I rel duh hlah, tiin I cah ta. "Ka sincaw le ka rawlhmeh hi keng aw" I ti bet.

"Na fehnak ding ah feh ko aw, na rawl tla nangmah kengsal awla, kei cu ngaihtuah ding ka um lemlo," ka tiih ka feh san. Cu nu cun, a hmel ah mangbang nawn in i zoh ih, "Mi huaisen le pa ralt'ha pawl hi, nan thinlung khal a t'ha si hi" a ti ih, a rawl le a rawlhmeh pawl cu tansan in a mah sawn a feh liam.

A upa pakhat cun a tibur fawp phah cun, "Lal Khum in zu tling teh a lo pe maw?" tiin a sut ih, "Ei le in lam ah cun an tha nasa, saidawium zu hi rawl ei khawh le it zik ah in pek, a ti.

"Ka kawl in cek saktu kha hmu sal sehla ka va duh ee," a ti nguaingo. A hmin le in sim si lo. Nu tum nawn, a hna kehlam dungzawn ah khuavang hminsin a nei," tiin a sim hai. Cutin, zanvar in an lungawi thu lawnglawng an ruah aw.

Ni Kual kawl rak bun ter tu, Lal Khum le a khawpi pawl cu, khua a vang ve t'en Ni Kual cu an hawl nasa. An hmu theilo ih an mang a bang. Nunau pakhat thingphur tlunglam kha an rak sut, "Cu vek hmu ding in teh ka um sawm?" a ti san hai men. Mi t'henkhat in, "Khuavang in a lak a si ding," an ti.

Ni Kual ih thuhla cu Lal Bur in a rak thei ih, ngaithiam sawn dingin a va lem. Lal Bur hi Van Hnuai Lian fate pawl lak ah ropi bik pakhat a si. Ni Kual khal cu an mah unau lak ih pakhat vek in an zoh mi a si ve. "Nang hman in cu tiih ngaidam na duh a si ahcun, t'ha na ti dandan kha si ko, ka upa pawl ih an lungkim ve cun a t'ha a si mai," tiin Ni Kual cun a let.

A thuron upa pawl khal cu, Lal Bur ih upa pawl in an Lal umlo lai ah an va leng ve. An nih khal cun, "nan mah pawl hman ih cu tiih nan ti cun, a t'ha si ko, kan Lal pa in a tha mi cu pawm thluh ding-in in zirh dan a si," an rak ti. Lal Bur cu lungawi tak in a kir sal ih, Lal Khum khal thlamuang zet in a um thei sal.

RalDo awk dan:

Kan relzo bangin, Mizoram lal t'henkhat in Falam ah siah an rak pe ringring. Asinan, Ni Kual ruangah siah an pe nawn lo. Siah an pe lo nan, Thlantlang le Halkha Pawihpawl cun Lusei khua pawl sim le do an bang cuang lo. An that lai thotho, naute khal an ruk sak lai ko. Cu tiih, an ti t'heu ruang ah, Ni Kual cu a suakkehnak ram si hman sehla, do a hreh lo. A t'ul dan in a do hluahhlo mai. Cu tiih Ni Kual in Halkha pawih a do ti an theih le ve te'n, Thlantlang le Halkha Pawihpawl cun Ni Kual do ding in an ralring cia ringring. Tu hlan hnak in an hrang deuhdeuh. Khat lam ah, Ni Kual in Halkha pawih a do ti an theih ve te'n Vuta cithlah pawl le Fanaih pawl in bawm ding an rung pawk ve ciamco. Ni Kual ih Halkha Pawih do dan cu hi tivek in a si:

Tlai Kuang ihsin (1880)

Tlai Kuang a um lai ah, Ni Kual cu lei doral a thawk. Tu ih Khuang Thing ram, Tuipui le Tiau tiva kualnak zawn ah Dawn khaw lal Sai Luai in khua a sat. Dawn hi Halkha pawih ram a rak si. Himi ram hi Ni Kual in a maih ram vek in a ruat ve siih, an bia aw thiamlo ruang ah an do awknak a si.

Cu thluh in, Suncung a sim bet vivo. Tlauhmun lal Van Nawl thawn hmunkhat ih do tlang dingin thu an rel tlang. An pacang t'ha pawl hruai khawm in Tlauhmun ih Pu Van Nawl ih inn ah ral an rel. Zahau lal Pu Thang Tin Lian ih pa, Pu Van Nawl ih kawt ah, "mi ralt'ha hawlnak ah" tiin thing an phun ih, thu tiamkamnak an la. "Suncung kulhpi ka ong ding" ti ngam hmuahhmuah in hi mi thing hi sat uh, an tiih, mi ralt'ha ti aw pawl cun an sat ciamco. Ni Kual ih upa rinsan le ralt'ha, Hrang Hlei cun a sat duh ve lo. "Asinan, Suncung kulh cu ka ong thotho ding," a ti. Ni sarih sung thu an rel hnu ah Suncung kulhpi ong ding in an pawk.

Suncung khua hi kulh t'ha tak, thuahthum in an kulh mi a rak si. Ni Kual le a ho pawl in an sim tum ti an rak thei ih, an rak ralring cia. Ni Kual milai pawl an vung thlen cun, khawlak ah hmuhding pakhat hman an rak um lo. An tlan hlo thluh hmang an ti. Hrang Hlei cun, thingpi hnuai ih Sepi hmairang an hren mi cu a hi hmu ih, a kap. Cu ve t'en, Suncung pawl khal an relhnak ihsin an hung suak ih, an kap aw ciamco. Thaithawh ei cu hrawng in an kap aw ih zanlam Lo mi tlun cu tiang an kap aw. An kap aw rei nasa. Himi t'um ah hin, Ni Kual lam pawl in mi pahnih lawng an kap that. Suncung pawl khal cun, Ni Kual milai pawl cu ralt'ha an ti nasa. Ni Kual cun Khuatehla a sam:

Chhawn duh valin,

Suncung kulhpi khartung kan sawn ee,

Zu duh valin in zawl zaleng khartung in sawn ee, tiin.

Himi hla hi, "Ni Kual ih Khuatehla tiin an ti lan ta.

Lungler khaw lamah:

Tlai Kuang an um lai thotho ahcun, Ni Kual cun a mi ralt'ha Hrang Hlei leh Vawm Kai cu Lungler khua lo mitlung bawh ding in a fial. Thingpi phenin an rak bawh ih, cu lai ah Lugler khua mi pacang bomba t’ha nawn a ra feh zuarzo. Hrang Hlei in Vawm Kai a sah ter. Vawm Kai khal cun a dunglam liang ah a vun sat. Cu pa khal cu a sawm tulto nan, thihnak tlak a si lo ruang ah, a zawn ve ciamco ih, an pahnih in thih le thih tiin an sual aw ciamco. Hrang Hlei cun, Vawm Kai a cangsual le ka bawm ding, tiin a rak hngak. A netnak ah cun, hliamhma pu deuh nana na cu Vawm Kai in a sun that ih a neh. Himi t'um khal Ni Kual in khuate hla a sam lala:

Ka hrang e, hnam ka len e,

Dailung ah ka that e;

Lengin e, hmuak ulaw, phusuk nak leido e,

Minampa ka tlun e, tiin.

Bungzung ihsin (1882):

Tlai Kuang ihsin Bung Zung ah khua a kai lala. Halkha Pawih ral a do neh t'heu ruang ah, a khua minung an pung cak nasa. Inn thawng zanga (500) lai an ti thei. A fehsan mi Tlai Kuang khua khal ah a sungkhatpa Khaw Tin Nghawr a lal ter. Khaw Tin Nghawr cu Halkha Pawih pawl in an rung sim ringring. Cucu Ni Kual in Bung Zung ihsin an thuhla a rak thei ih, a thin heng tuar lo in Halkha pawih pawl cu a va dawi ciamco. Tiau tiva an tan zawng ah an man ih, Ni Kual in melthal thawn a vun kap ih Van Ceu cawn ah a kap ngah. Van Ceu cu an kai ih an kir. Mi tumzet, a ngalruh hman pa zaran ih kilhtham zet a si.

Buang (1887)

Bung Zung ihsin Ni Kual cu Buang a pan sal. Ni Kual hin Halkha pawih a do ruang ah, zo khal in Halkha pawih an that cun, Ni Kual ih that vek a si mai. Vawikhat cu, Khuang Leng lal Vai Hlei in Dawn khua nu pakhat a that ve. A mah hi Ni Kual tupa a si ruangah, Ni Kual ih fial mi a si ding tiin an zum. Cu tiih, Vai Hlei a mah te mi a that ruang ah, Ni Kual ih milai pawl cu an lung a awi lo deuh. Asinan, an raldo cu an pehzom vivo thotho.

Chawng Tlai (1887-1890)

Buang ihsin Chawng Tlai ah Ni kual cu a thawn aw lala. Raldo nak hmun hrang ah a remcang deuh in a theih ruang ah, a si an ti. Himi khua ihsin Halkha Pawih a do ih, a vanglai netalam khal hi tawk ah a hmang.

Khawhai phulah:

Ni Kual cu a remcan dandan in Pawih ral cu a do rero, an nih khal in an run t'hua ve ciamco. Vawikhat cu, Pawih pacang ralt'ha Ral Bilh leh Cal Nak in mi tamnawn hruai in Ni Kual umnak khua Chawng Tlai cu an rung sim. Darzo kai ihsin Tiau an tan, cule Mual Lian Pui ah an rung suk thla vivo ih, N. Van Lai Phai ah an phei. Himi san lai ah Vuta thlah le Fanai thlah pawl cu N. Van lai Phai ah an rak um. Halkha Pawih pawl ih thiltum an theih ve t'en, Ni Kual cu an va sim lohli.

Halkha Pawih pawl in an sim zik ti a theih ve t'en, Ni Kual cu a mi rinsan Chawng Lut, Lal Bawng le Ai Chung pawl thawn ral do dan ding an rel khawm. Cule, Mual Veng ih mipa umsun 50 lai cu melthal 70 lai thawn an vung pawk ih Khaw Hai ihsin an rak bawh (hngak).

Halkha Pawih pawl cu an hung thleng lohli fawn lo ih, ni sarih sung lai an rak bawh. A nisarih nak ah Halkha Pawih mi ralt'ha hminthang Ral Bilh le a ho pawl an hung thleng. Lamzin an feh rero lai ah Chawng Hlut cun Ral Bilh cu a kap thlu tupti. Ral Bilh cu a lu an tan zik zawng tiang, a mit a t'hep fohfoh. Pa ralt'ha ti tak ah, "Kei mah Ral Bilh ka khur lamlam lo ding, nan duh le ka hngawng in ka lu cu ra tan uh" a ti. Himi t'um ah hin, Halkha Pawih mi ralt'ha tamtak an nunnak an laksak.

Cu tiih, an mang thluh zik ruangah, bawhhla an sam:

Khuakip e, an chiau u law leido ka that,

Leng in khaw e, an chung ah Muvanlai bang ee,

An sai e rual kan si lo ve; tiin.

Cu tiih, Halkha pawih paralt'ha pawl an thih thluh hnu cun, Halkha pawih ral khal a dem ngaingai. Milai siah le paisa (Sum) siah khawng in Halkha Pawih ho cu Tiau an kaan ngam nawn lo. Cutin, Lusei ram cu Halkha Pawih ral lak ihsin thlamuang tak in an um thei thlang. Ni Kual in Halkha pawih ral a do hi Kum 12 sung hrawng a si. Cumi ah a mai kut in Hual Zik, Kap Vung le Kap Cin pawl lawng a that.

Chawng Tlai ah:

Vawikhat cu Chawng Tlai ah ral an do aw ciamco. Ni Kual ih milai pawl cun Selawn lam ah ral ven buk an sak. Tumkhat cu, Chun Kham le Lal Bawng in ralvenbuk an kil. Himi zan hi a thim nasa bet ah, sak le thlang in Halkha Pawih ral in an hun kap ciamco. Asinan, a thim tuk ih zo hman an kap ngah thei lo. Lal Bawng le a rualpa cun meithal awnnak lam hawi in an hi kap ih, an vant'hatnak ah Lal fapa an kap ngah. Halkha pawl cu an t'ap ruairo ciamco. Ni Kual te lam khal in, an kap ngah mi an ral-lu cu an la ngam ve ce lo. Cutin, Halkha pawl cu an lal fapa ih ruang cu an zawn tlung, ti a si.

An dung ihsin Hrang Hlei le pawl in an vun dawi ciamco ih Cang el kiang an thlen zawng ah Halkha tong in, "Halkha pawl kha, huam samin feh hlah uh, sun zan peh in kan hawn in dawi hna lai," tiin an hi auh ciamco. Khuai Lui lam ah an tlan ih, Tualte lam an va thleng. Cutin, zinkap in Halkha ho cu an rak bawh ih, an bawh fuk hai. Hrang Hlei in, tlu tupti ko a hun kap ih, "Kei mah Hrang Hlei, Ni Kual ih pa ralt'ha ka si, ral lak sahrang lak ah dung sip dah lo," a hun ti ih, a thah mi lu cu a lak.

Halkha ho cun an hi auh ve ih, "Hrang Hlei, na that mi kha na tupa dawh a si, hnim hman law, nangmah zang rim a nam rih lai," tiin. Hrang Hlei cun a mi thah cu t'hate'n a vun zoh ih, Halkha Pawih ramih a farnu ih fapa a rak si ngaingai. Pawi a ti nasa. Hih t'um khal ah, Ni Kual ih milai pawl cu an cang t'ha nasa.

Midang do:

Ni Kual hin Halkha Pawih hlir maw do a tum, ti ding khawpkhawp in a do nasa hai. Silchar phai lam ah Beng Khuai pawl in Mary Winchester an kaih ni, 23 January 1871 ah, Van Hnuai Lian fapa Lal Bur in phai ram a sim ve. Cu tawk ah, Ni Kual in lung a phun ih, "Hihi kan ram Cin" asi, a ti an ti. Cumi lungphun cu tunah hmuh ding a um nawn lo nan, Mizoram lungphun cu Silchar phai ah a um ti cu kan thei. Himi t'um khal, Ni Kual le a ho pawl cu an cangt'ha nasa.

Cutin, Hmar pawl a do dan tla hi reltham zet a um. Van Hnuai Lian in Hmar minung tam zet a kai hai ih, an ram lam ah a hruai. Cule lal inn a sak ter hai. A duhduhnak ah a fial. An khua lam an kirsal hnu ah an do let ve sal. Cuti cun, Van Hnuai Lian ih fate pawl Lian Kham, Buang Theu le Lal Bur te pawl thawn an do aw ringring. A cang cun, ramtawi dingin vak suak pacang pawl an kap aw t'heu. Cu ruangah, ram an vak zik khal le, zakhat hnak ih mal cu an vak ngam dah lo.

Cutiih, Van Hnaui Lian ih cithlah pawl le Hmar pawl an do awk t'heu ruang ah, Ni Kual khal cun a unau pawl a bawm ve. Mizoram hmar sak lam Aichizawl hrawng ah an cangvai ciamco. A paralt'ha Kawl Hang le a ho pawl tla cu an cangfuh thei zet. An ral thah mi cu sia thawn an aih t'heu.

Tumkhat cu, Ni Kual ho in minung zakhat lai ram an riak. An riakbuk kiang ah ral keneh thar an hmu. Ni Kual cun a milai pawl kha, "Hmar ral kan kiang nai ah an um a si, rawl ei uhla, nan ei sung ka lo kil ding" a tiih, hmun hla deuh ihsin a kil hai.

Rawl ei khawp ah, Hmar pawl va thuat an tum nan, Hmar pawl cu an rak tlanhlo thluh man. Cu hnu reilo ah Hmar pawl ih rel dan cu, "Ni Kual le a milai pawl ram an riak ih, kan t'ih hai nasa. A mah a ral a t'hat bak ah, a milai pawl hi an huaisen tuk," an ti. Himi lai hi kum 1887-90 hrawng a siih, Ni Kual ih hmin Mizoram le a kaingkap ih a larlai bik kum hrawng a si.

Ti le Khua a zohkhen dan:

Ni Kual hi khua le ti a zohdan hi a t'ha nasa. A khaw mipi pawl hnen ah, "Inn sungsang ih pa bik cu, kan nufa pawl sa le ral lak ah humhim le thlamuan tu ding kan si. Ei in ahcun veng hnen kiangkap kan hlawm aw vialvo ding a si. Fala le tlangval khal mipi hnangam tertu nan si tengteng a t'ul", tiin a zirh hai t'heu.

A cancan ah, an khawsung ah raldo daan an zirh aw t'heu. Cu vek caan ah, an khawsen in an t'angrual thei nasa. Khawsung luhnak kotka ihsin tlangval pawl in ral an kil t'heu. Fala leng tluncu zawng le, zing khawvang zawng ah, an kil t'hat le t'hatlo a bih thup t'heu ih tlangval pawl khal an phur phah nasa.

Ni Kual ih danglamnak pakhat cu, ral an do tikih a mipi pawl ih nehmi le ngahmi kha a mai ta vek in a laksak hai dahlo. Cu ruang ah, a mi ralt'ha pawl khal, ral an do tik ah, theihtawp suah in hminthatnak hrang ah an t'ang. Cu vek lungput an neih ruang ah an ral tampi an neh phah a si.

Ni kual hi Zahau si hman sehla, a khua le a mipi cu Lusei (tu ih Mizo) pawl hi an si. Lusei t'awng (Tu ih Mizo tawng) hmang hlir an si fawn.

Mirang pawl ih an kaih dan:

Mizo pawl hi an kiangkap siim an hmang ih, British uknak phairawn lam tla an va sim t'heu. Silchar phai ih um mirang James Winchester an that ih a fanu Mary Winchester khal an kai. Mizo lal pawl be dingin le Mary Winchester la suak dingin British pawl cu 1872 ah Mizoram an lut. Cucu Mizo pawl in "Vai len vawikhatna" an ti.

Lehhnu lam khal ah Mizo pawl cu an mizia an t'hin cuang lo ih, an kiangkap an sim ringring thotho. Cu ruang ah, British pawl cun Mizoram hmauhhmuah la ding in, 1889 ah an pawk suak. Cucu, Mizo pawl in "Vai len vawihnihna" tiin an ti. Sim lam, hmar lam le Burma lam ihsin British pawl cu an hungsuak t'hupt'ho.

Burma lam ihsin hungso British pawl cun Fanai lal pawl cu an run nehso vivo. Halkha Pawih pawl in Mirang ralkap pawl hnen ah, "Ni Kual, Chawngtlai lal cu mido hmang le mi that hmang, milai sa khal a ei a si" tiin an rak zuarthlai. Mirang pawl cu Ni Kual cu kaih tengteng an tum lo nan, cu tiih a thuhla t'halo lam an theih tik ah, an ngaihthat menmen thei nawn lo.

Khawsak lam (Burma) ihsin rungsuk British pawl cun Ni Kual cu kaih an tum. Cumi hrawng cu, Mizo upa pawl in thla de lam a si an ti ruangah January 1892 hrawng si awm tak khi a si. Asinan, Chawng Tlai khua mi Neih Thawm in an sungza in a rak thup thluh ih an kai ngah lo.

A vawihnihnak kaih an tum thotho ih, thlade lam thotho a si ruangah February 1892 hrawng si ding a bang. Himi t'um cu, tong lettu ih an lak mi Chun Thang hi mihrawk hrawl ngaingai a siih, Ni Kual cu thuphan in a bum. "Ni Kual, mirang pawl hi sia rak that in t'hate'n rak hmuak awla, na hruang kulhnak hman an lo daisak lo ding" tiin a ti. Cucu, a rak zum ih a sim vek cu tuah a tum. Ralkap pawl hmai ah Ni Kual cu a ding ih, "ral lu paziat na la zo?" tiin an sut ih, a nihkhal cu, Panga tiin tawi emem in a sawn.

Cu tiih thu an sutawk rero lai ah, an milu khai nak "Sahlam" thing hnuai ihsin uico in lu a run phawrhsuak ih an va zoh cu, lu sarih an hmu. Cu tiin Ni Kual cu ralkap pawl in an kai. February 1892 hrawng si ding a zum um. Chawng Tlai khua cu an urkang sak thluh.

Cutin Ni Kual cu Khawsak lam ihsi hungso British pawl cun an kai ih an hruai vivo. A feh t'ha duhlo ih a netnak ah cun a zawn in an zawn. An zawn khal le a um t'ha duh cuang lo ih, Lang ihsin a zuangthla ih a tlan ciamco. An kai sal ih a pawk in an pawk. An pawk khal a si le, a paw tu ih bawp a keu sak cingcing ih an paw t'ha thei lo. Meithal taw in an sut ih, an boot in an sit ciamco nak ah a hmai a phaw lengleng. Ralkap pawl cu Mizo ral kaihding khal an huphurh phah thluh.

An hruai vivo ih, a suaknak Tlau Hmun khua kiang an thleng, cu tawk ah, caan reinawn an um pi hnu ah Gangaw thawnginn ah an vun kuat. Hitawk ah hin a um rei lemlo in an rel, Rangoon thawnginn ah an kuat sal. Hitawk a um lai ah a sungkua pawl khal in an vung veh t'heu.

Thawnginn sung ah rawl a ei t'ha duh lo ih, a kiltu pawl in a barh in an barh t'heu. A can le an kut a keu sak hai t'heu ih, kilkhawi cu a har nasa, tiin an rel.

Ni Kual an kaih zawng ah, Pa Kulh khal an kai ve. A nih hi kumnga thawng a tlak hnu ah an suah sal. Ni kual cu a tangbet lai. A thu an relsak dan vek a si le, kum 20 sung tang ding a si. Asinan, kum 20 lawmmam cu an tang ter lo si ding, zingkhat cu thawnginn ihsin suak ding in thu an pe. Cu ti maimai ih thawnginn ihsin suak cu a duh ve lo ih, "Lal kut kholhnak ah" tiin a mah rawl petu kawlpa (Saw Maung) cu tohkham taw in a vuak. "Ziangah na vuak that" tiin an sut ih, "Thawnginn suak zik Kutkholhnak ah ka ti" tiin a let. Himi ruangah, thawnginn ah an lut ter sal.

India ram ah an hruai ih, Calcutta thawnginn ah an khum. Himi lai ah India le Burma cu Mirang pawl in ram khat vek ih an rak uk lai a si. Hmundang ah an t'hawn lala ih, a t'hen cun Shylhet lo le, Alipur a si an zum. An mah san lai vun ruat cun, Shylhet hi a zum um sawn. Cumi thawnginn ah a thi ta. A t'hen cun tihri (sungdawk luakluak) in a thi an ti. Mizoram le mipi, Halkha Pawih ral lak ihsin humhimtu Mizo lal ropi bik pakhat cun a khawvel nun a hmangliam ta.

Ni Kual mirang pawl ih an kaih hnu khal ah, a thuron upa pawl le Van Hnuai Lian ih cithlah, Lal Bur le pawl cu unau khat vek in an um lai thotho. An uknak hnuai ah, an mipi vaih an duh khal a si le buaibainak um lo te'n an vai, an t'hawn. Hla tla hitin an phuah:

Tlang hnawmin lo sel lo u,

Awmlai leng leh sappui ral lo chuan

Kai nan khawtlang an dal lo ve, tiin.

Ni Kual ih thihkum hi fiang te ih thieh a si lo. Tualte lal Van Hnuai Lian ih a cah lai ah khan, pathlawi vanglai kum 18 mi hrawng si ding a bang. Tualte vanglai kha 1857 hrawng a siih, kum 57 tiang hrawng dam in an rel fawn tikah, a nih hi Kum 1839 ihsin 1896 A.D tiang a nungdam ti sehla kan sim fuh lo hman ah, a nai bik ding tiin zum a um.

Ni Kual ih cithlah pawl:

Ni Kual a thihhnu ah, a nupi, le fate pawl cu an rung dam lai. A nupi ih pa Dara a dam, a nuih t'apa Thanga a dam, Ni Kual ih pa ralt'ha Chal Bawng leh mi ralt'ha dang pawl an dam lai. Cu ruang ah pawih ral cu t'ih ding a um tuk lemlo in an ruat. A fapa upa sawn Do Kham cu a pa aiawh in Tualte ah lal a t'uan. A naupa sawn Lian Nawl cu Kelkang ah a lal.

Do Kham cun, fapa pali a nei ih, a upa bik Za Huat cu Chawngtlai ah a lal ter. Lian Hlir cu Tualte ah le Artlang ram ah a to ter. Sai Tawn cu a tlangval lai in a thi. Hrang Bur khal cu lal buhsun mi ei in Tualte ah a khawsa ve. Cu tin a pa aiawh in Tualte ah 1954 tiang lal an rung t'uan.

Mizo lal ropi bik pakhat Ni Kual (1839-1896) hin Sele pahra a kap.

Ni Kual ih suahkehnak:

Phir Hlum ih fapa pahnih cu Hlawn Ceu le Hlawn Kai an si. Hlawnkai ih fapa cu Hauhulh le Zahau. Zahau ih fapa Thla Cang, Thla Cang ih fapa Kip Kual. Kip Kual fapa Ngun Kual, Hau Ding, le Cung Nung. Cung Nung fapa Khuk Hnin, Lian Ding, le That Hrim. That Hrim fapa Khaw Kim Thang. Khaw Kim Thang fapa Khuang Ceu le Khaw Za Lian. Khaw Za Lian fapa Lian Tlir, Hniar Tling, Ni Kual, Thang Lur, Khuah Nawl pawl an si.

Ni Kual fapa Dokhama le Liannawla. Do Khama fapa Zahuata, Lianhlira, Hrangbawrha. Liannawla fapa Vanhnuaithanga, Lalzika, le Dangvela

Source: Robul Tefa