Thuthlungthar An Rak Finkhawmdan Thuanthu

THUTHLUNGTHAR AN RAK FINKHAWM DAN THUANTHU

Hre Mang, Pastor

Falam Christian Church of Indianapolis

THUTHLUNGTHAR AN RAK FINKHAWM DAN THUANTHU

( NT, Canon)

 A. Grik Cabu ( Manuscript pawl)

 Khrih dungthlun pawlin kutin nganmi Thuthianghlim pawl kha kawhhran tinah siar theih dingin kawpi an rak tuah vivo ih kawhhran tin in khawm awknak hmuntinah an rak siar ttheu. Cui hnu ah ken sukso le fingkhawi a awlsam deuh mi 'Papyrus' timi caphek parah an rak ngan sawng vivo. Cui caphek pawl cu boruak ttha lo a tuar thei lo zet. Kawhhran thawk pek ihsin AD kum zabi 15 tiang milai kutin anrak ngan sawng vivo. Kum zabi 15 hnu lam lawngin Baibal Thuthianghlim cu khawlin an rak ngan sawng vivo thei. Cutin kutin an rak ngan sawng vivo tikah cafang ngan sual le cawn sual mi um loin rak tuah a harsa zet. Asinan hlanlaiih Grik ttonngin an nganmi pawl hmuh thei mi a um laiih an ngan swngnakah an sual mi tete remsal theih asi. Cuticun Thuthlungthar cu kawpi tampi tuah sawng vivo asinan kum zabi 18 hrawngah Grik ttongin nganmi caphek pawl ( a hrek cu a tthen a lang lawng kan hmu thei) kan hmu thei ih Dungthluntu pawl rak nganmi thawn a dang aw lo ding tiah kan ti thei. (Grik ttongin nganmi Baibal caphek cu 5366 hmuh ding a um). Bruce in hitin asim "Leitlunah Baibal ca tlukin khua hlan ca (Original kawpi) hmuh thei mi kan nei lo." Cui Baibal Grik caphek pawl cu a tlangpi thu in phunthum ah an tthen. Cupawl cu ziangvek an si ti kan zoh hnik pei.

1.           PAPYRI

          Thuthlunghlun san lai ahcun ca ngannakah savun ih tuahmi a tlangpi thu in an rak hmang nan Thuthlungthar san ahcun Papyri hi a thlangpi thu in ca ngannakah an rak hmang. Papyri hi Egypt ram Nile tiva kiangih a ummi Papyrus hridai ihsin an tuahmi a siih Egypt ramah kum 3000 BC lai ihsin an rak hmanmi asi. (An tuahdan cu, Papyrus hri pawl kha pherphiar vekin an phiar hnu ah an sut bek ih nisa lakah an pho hnu ah a hri thling pawlin a tinal ih caphek vekin nal zenzi ten a suak). Cule Egypt ram ihsin ram inhnen pawl khalin an run cawng vivo ih Grik le Rome ram pawl khalin can ngannak hmanrua ah an run hmang ciamco. Metzger in hitin a sim:

" Grik le Rome ram pawl ahcun ca an ngan tikah Papyri lole savun ih tuahmi pawl parah an ngan ttheu. Cun a hrek cun Papyri pawl kha an thitkom ih cabu vek tla in an tuah hnuah a lenglam in tuamtu an tuah. A tlangpi thu in Grik cazial pawl hi pi 35 (feet) hrawng a sau. Cauk pakhat ah tuah dingmi pawl kha cazual pakhatah ngan ttheu."

Cazual hman tikah a siartu pawl hrangah a awlsam zet. Khatlam le khatlamah a zial theih ih casiartu in ca siar phah in a kut khatlam in a kau vivo ih a kut khatlam in a zial phahphah a ttul. Cutikah zumtu pawlin Thuthianghlim an siar tikah an duhnak catlang kha awlsam ten hawl a theih lo ti an hmuhsuak tikah cazial kha a phekphek in an tuah ih tui kan hmanmi cabu vekin an tuah thawk. Cutikah an duhnak catlang kha awlsam ten an kau thei ih casiartu hrangah a awlsam zet. Cumi cabu vekin an tuahmi cu Codex form tiah an ko. A hlan ih an hmanmi cazual hnakin a tthatnak tampi an hmu suak) Thutthimnakah, Thuthangttha buli pawl kha hmunkhatah ngan kawp a theih ih cabu pakhat vekin a tuah theih. Cuvek thotho in Paul cakuat pawl kha hmunkhatah ngan in cabu pakhat vekin tuah a theih. An duh zatzat kha bukhat sungah an ret thei ih bukhat sungah an telh duh zatzat kha tuah theih asi. Cuitlunah phek khatlam le khatlamah ngan a theih ih cabu man a awl tlunah a ken le ret khal a awlsam deuh. Cuvekin cabu phun (Codex Form) kha Grik Khristian pawlin an duh zetih Jews pawlin Synagogue ah an hmanmi Thuthlunghlun cazual (Roll-form) pawl lak ihsin thleidan a awlsam ruangah an duh zet fawn.   

Papyrus catlep pawl cu a tlek awl zetih tuah a harsat ruangah Grik catlap pawl malte lawng hmuh ding a um. Grik ttongin nganmi ca pawl kan hmuh theimi cu a tlangpi thu in phun 88 lawng a um. Hi pawl hi a rei bik ca ngan mi kan hmuh thei mi an si, tui hlan kum zakhat (100) sungah Egypt ramah hmuhsuak salmi an si. Egypt pawl hin ca thupi pawl hi an hlawn dah loih ttha zetin an kilkhawi ttheu ruangah Egypt ram ihsin a tam bik cu hmuhsuak salmi an si. Asinan, Papyri pawl hi an tlek hnuaihni ih a tlek pawl cu rem khawm hnu lawngah siar theih mi tla an si. Cun a hrekkhat cu famkim deuh in a um lai mi khal an um.  

Curuangah Papyri pawl cu hminsinnak "P" timi an ngan, p tlunah number an nganih Baibal leh thar mi pawlin an hman tikah hminsinnak thawn an ngan tel ttheu. Revised Standard Version, New American Standard Bible, le New International Version pawl hi Grik tongin nganmi bu (Original Text) pawl ihsin an leh mi an si.

 a. P52, John Rylands Fragment (AD.110-125)

Himi Papyrus parih nganmi fate (21/2 by 3 1/2 ft.) hi tulai san Thuthlungthar nganmi kan hmuhmi lakah a rei bik, khuahlan ta bik asi. Himi catlep fate ah cang 5, John 8:31-33, 37-38 tiang a um. Himi catlep hi a fate zet nan hlanlai ihsin a rak umnak hmun le tikcu in theihter ruangah a thupi zet. Egypt ramah kum 1920 ah an hmuh suak mi a siih Mirang ram (England), Machester ih John Rylands Library ah tu tiang an ret. AD. 100 ihsin 125 karlak hrawngah an nganmi asi tiah an zum.

b. P45, P46, P47, Chester Beaty Papyri (200-250)

Keiro ih Chester Beaty pawlin kum 1930 hrawngah Egypt ram ihsin an lei mi Papyri catlep pathum a si. Thuthlungthar papyri an hmuhsuak mi lakah a thupi bik an si tiah an ti. Dublin ih Beaty Museum ah a tutiang an ret lai.

P45 cu hnah 220 a ummih (10/8 inches) hnah sawmthum in tuahmi asi. A sung thu um pawl cu hnahhnih - Mathew, Hnahruk - Mark, Hnah sarih-Luke, Hnahhnih-John, hnah hleithum - Dungthluntu pawl tuahnak tlan an si.

P46 ahhin tlap 86 a umih hnah 104 in tuah mi asi. (Hnahkhat ah 11 by 61/2 a hlai) A sungthu pawl cu a hnuailam vekin an si. Roman, Hebrew, I & II Korintian, Ephesian, Kalatian, Philipian, Kolosian, I & II Theosolonika tla an si. Kum 200 AD hrawngih ngansawng mi vekin a langih P45 hnakin a rei deuh in a lang.

P47 hi Thupuan hnah 10 lai ngan mi a siih ( a hlailam inchi 9 1/2 le 5 1/2 hawng a si). P45 vekin P47 khal kum 250 AD hrawngih ngansawngmi vekin a lang.

 c. P66, P72, P75 Bobmer Papyri (175-300)

A hmin hi a cazual neitu Geneva ih Martin Bodmer hmin lakih an sakmi asi. Hi khal hi Egypt ram ihsin leimi an siih Thuthlungthar ah a thupi zetmi an si. P66 papyri hi Grik Thuthlungthar ahcun a rei lam pakhat asi ve. A zaten hnah 104 lai asi ih John (1:1-6:11; 6:35b-14:26) pawl a um. Cuithlunah a belcawng hnah 40 lai a tel. P72 hi kum zabi pali hrawng ihta asi ih I & II Piter le Jude pawl kawpi hmuh hmaisa bikmi an si. P76 cu Luke kawpi reibik le John kawpi reibik lakah pakhat asi.

 2.      UNCIALS  

Grik Baible catlap lakah a pahnihnak pawl cu savun ih tuahmi catlap (parchment, vellum) asi. Kawhhran pawlin savun hmangin Thuthianghlim an ngannak cu AD kum zabi pali ihsin pakua tiang kar lakah asi. Savun ih tuahmi cathlap pawl kha mipi in an hmang thawk vivo. Ziangruangah tile papyrus pawl cu a tuah a harsa ih a siat awl fawn, savun cu a tang sawn deldel asi. Savun ih tuahmi asi. Savun ih tuahmi par ahcun cangantu pawlin a phek lehlam le lehlamah an ngan thei. Papyri cu a tlangpi thu in phek lehlam lawngah an ngan theu. Savun parih ca ngan mi pawl cu tulai sanah a tlangpi thu in phunhnih in an then.

Metzger in hitin a sim: Atlangpi thu in ca an ngan tikah phunhnih in an ngan. Pakhat cu nitin hmanmi, hmanlangpi ca a siih 'cursive' asilole 'running' (kut ngan rang kan ti men ding kan theihthiam theinak dingah) tiah an ko. 'Running' lole 'Cursive'-Hmanlang ca cu nitin cakuat, hnatuan hminsinnak le hmanlang pawlah an hmang. Cun a dang pakhat cu, cabu an suah tikah kut ngan mawi deuh in an nganih ngandaan pa-ngai an nei. Cumi cu'Uncial' tiah an ko. Uncial cangan daan ahcun cafang pakhat le pakhat a dai aw loih tui cafang tumpi kan ngan daan vek deuh asi. Asinan kum zabi pakua (9) hrawng ihsin cabu tuahnak ah an hmanmi kutngan phun khat a suak salih cucu minuscules tiah an ko. Cuticun, cursive cafang pawl hmangin Grik cangandaan hmang an mal vivo. Cuticun Grik ca ah cursive, minuscules pawl cu a neta ah a suakmi le hmanmi an si ih uncial pawl cu a hmaisa le hlanlai ta ah a cang.

Cuticun Grik tongin savun ah an nganmi Baibal cathlap pawl cu Grik uncial pawl cafang hmangin nganmi an si. Cule uncial ca pawl cu ca an ngan hlanah Arabic number pawl an ngan hmaisa ih cui hnu ah ca an ngan thawk theu ruangah theih le hminsin a awlzet.  

 a. 01, Codex Sinaiticus (AD. 340)

Himi ca pawl hi Constantine Tischendorf in 1853 Sinai tlang hnuai ih St.Catherine tlawng umnak hmunah a sarmi asi. Cui tlawng cun Russian Czar hnenah laksawng vekin a rak pek ih, Soviet kumpi in 1933 ah Mirang (British) hnenah a rak zuar salmi asi. Cule a tuah cuica cu Mirang Museum ah a um. A dikzet ih hrelhmi a neih mal ruangah tuini ah cuica cu Grik cathlap hmuhsuakmi lakah hmantlak bik pakhat asi. Culawng hman si loin, Codex Sinaiticus hi Grik uncial ca in Thuthlungthar a zaten a ummi umsun asi. Himi ca sungah Thuthlunghlun Septuagint sungta khal a hrek tluk a telve. Cun Barnabas ih cakuat le Spepherd of Herman lak ihsin a telmi a um ve. Grik uncial in nganmi a siih phek 3641 1/2 a um…13 1/2 12 14 inches kau le sau asi). Ca hmai pakhat ah column pali ah then a si ih column pakhat ah 2 1/2 inches cio a kau. Caphek hi savun in tha zet in tuah mi asi.

b. 02, A, Codex Alexandrinus (450 AD).

Himi codex hi kum 1627 ah mirang ramah an rak kengih mirang ram Musium ah an ret. Himi codex ahhin Thuthlunghlun hmuahhmuah (hnahra siar lo), le Thuthangthar hmuahhmuah (hnah 25 siar lo) cu tui kan hmanmi Baible thu pawl a kim thluh.

c. 03, B, Codex Vaticanus (ca. 325-350)  

Codex Vaticanus hi Thuthlungthar savun parih nganmi a hlun bik pakhat asi. A hmin ah an telh vekin Rome ramih Vatican Library ah kum 1475 ihsin an ret ih cumi hnu kum zali hnu lawngah thiamsang filawr pawlih zir awknak ah hman an siang. Septuagint Thuthlungthlun le Thuthlungthar tamsawn cu a telthluh. Semtirnak sungih bung 46, Sam number 30, Pastoral cakuat hrekkhat le Hebrew Bung 9:14 ihsin hnu lam pawl a tel nawn lo.

3. MINUSCULES   

Hihi kutngan kawi ih ngaimi an si. Cursives cangan mi pawl hi 2,800 thluk ah then asi. Asinan, a nithla an nganmi hi kum zabi pakua ihsin hleiruk karlak sung lawng si thei in a lang. Asinan cursive pawl hi kan thuthlungthar sungah tampi telh asi.  

Ewert in a sim dam cu: Uncial canganmi pawl hnakin minuscule canganmi pawl hi a tlai, lehhnu ih nganmi an si. Ca ngan hmaisa mi pawl hi a neta pawl hnakin a dik deuh in le a man a nei deuh ding tiah a tlangpi thu in ruah mi an si. Lehhnu ih canganmi pawl cu hlan lai ih ca nganmi pawl ihsin ngan sawng mi an si ih hlanlai ih ca ngan pawl hi a dik sawn ding tiah ruah mi an si. Grik tongih nganmi ca (Baibal) pawl hi phunthum in man an nei zet, Thuthlungthar a dik le diklo le khuimi a dikbik ti zohfiangnak dingah hman an si thluh. Papyri, uncial le miniscules pawl tha ten zohkhawm ih khaikhin hnu ahcun Dungthluntu pawl nganmi Cathianghlim pawl hi khuimi a dik in a hramthawk ih nganmi asi ding ti theihtheih nak dingah hlanlai ca nganmi pawl kan zoh ih kan khaikhin tikah a hram thawk ih Thuthiang nganmi pawl porhsuak theih asi. Thuthianghlim an ngan sawngnakah cafang ngan sual mi tete a um nan Grik tongih ngami ca 5000 tluk lai a ummi khaikhinnak in Dungthluntu pawlih rak nganmi thuthianghlim cun ziang thu bik a sim ih ziangvekin rak ngan asi ti thutak cu zingzawi theih asi.  

 B.     Text neta pawl: Bu neta pawl

 1. Receivd text (textus Receptus)  

“Thuthiang pawl hi an ngan thawk ihsin kum zabi 16 tiangah kutngan (manuscript form) in a rak umih kutngan in ngan sawng vivo mi asi ruangah bu khat le bu khat cafang bangawk lonak tete a um. Asinan, Kawhhran dinsal nak (reformation) ihsin thawk in Baibal cu khawlsutmi in suah asi. Curuangah bu tampi ah suah asi khal len cafang bang aw zetin a suak thei. Dutch thiamsang (scholar), Erasmus in kum 1516 ah Grik tongih khawl sut Thuthlungthar cu a suah ih mi tampi lei theih in zuar asi. Stephanus tiah theihmi Estiene le Theodore Beza pawlin an suah bet sal ih cu pawl cu a tlangpi thu in Received Text a silole Textus Receptus tiah theih asi. Eramus in Grik tongin Thuthlungthar khawl sut a suahmi pawl kha kumzabi 12 hrawngih ngan sawng mi pawl kha a hmang thlangpi bik in a lang. A rei bik text a hmanmi cu kum zabi pahra (10) hrawngih ta minuscule tiih kawh mi asi. Asianan, cumi cabu sungta hman cu malte lawng a hmang.   

Metzger in hitin a sim; Erasmus ih Thuthangthar suah mi hi King James lettu in an tansan le an hman bikmi asi ih kum 1881 hlanah Protestant pawlin an tansan le an hman bikmi asi. Curuangah Textus Receptus tiah kawhmi Erasmus ih Thuthlungthar khawlin a rak sutmi hi text a hmanmi pawl kha lehhnu ta (kum zabi 12 hnu ta) a hman ruangah Grik ca nganmi (Thuthiang nganmi dang pawl) thawn khaikhin tikah ca ngan daanah rin um tawk lonak tete a um thei.

2. Westcott-Hort Text  

Cutivek dinhmun ruangah scholar (thiamsang) pawlin Grik tongih nganmi Thuthlungthar bu hlun pawl kha thaten an zir thawk ih khuimi a dikbik ding tiah an zoh hliah sal ciamco.  

Metzger cun hitin a sim.  “Thuthlungthar a dik maw dik lo tiah an hliakhlainak (textual criticism) thuanthu ahcun thiamsang pawlin GrIk cabu hlun pawl le nganmi dangdang le kawhhran pupa pawlih simmi pawl an zoh hliahsal nak asi. Cuticun Thuthangthar zoh hliahnak dingah Europe ram le ni suahnak lam ramthenah laibarary le miuziam pawl tla thiamsang pawlin an din. Asinan, himi kumzabi sungah thiamsang (scholar) tamsawn in a famkim lo zet nan Erasmus ih khawlsut mi Thuthangthar kha suah nawn sal dingah an rak lungkim.”

Textus Receptus a suah ihsin kim 1700 hnu lam tiang Gik Baibal suahmi kha sawiselnak a rak um hnuaihni ruangah anmah te Grik cabu hlun pawl an zirnak vek cio in anmah te a dangdang in cabu an suah. Asinan hminsin tlak le a dik bik ding tiah pommi cu kim 1881 ah Cambridge ih scholar (thiamsang fillawr) pahhnih, B.F.Westcott le F.J.A. Hort in an ruak suah. Cauk hlun pawl kha a phun then a theih asi tiah an ti. Kawhhran pupa hmunkhat ihsin a rak suak mi cauk pawl cun bang awk nak te an nei deuh in a lang an ti.

Carson in hitin a simbet. Grik tongih suahmi pawl kha a phun then theih an si, phunkhat cio cun famkim lonak le hawi zawn lonak bang aw an neiih an rak suahdan le kilven an si daan khal bang aw an si. (Text type) Bu hlun phunkhat hnu phunkhat cu kut ih ngan sawng mi an si vekin pakhat cio kha khuimi phun ih telmi asi ti theihtheih le thleidan theih an si. Asinan cu lakah a rawi aw mi cu thil um thei mi asi.  

Westcott le Hort in a tlangpi thu in Grik cabu pawl kha phunli ah then theih an si tiah an ti. Syrian, Western, Alexandrian le Neutral tiah an ko. Cule, thiamsang dang pawlin hmin dang an saksal ih Alexandrian, Eastern, western, le Byzatine tiah an ti. Alexandrian text (bu) pawl hi rin umbik le a dikbik asi ding tiah an ruat deuh. Ziangah tile hlanlai buhlun pawl- uncial pawl   

(codex Vatican, codex Sinaiticus le codex Alexandrinus) le minuscules hrekkhat pawlin an betbawm (support). Byzantine bu (text) pawl hi a dang thlukin dinhmun tha a nei lo. Ziangah tile a nithla a tlai deuh ruangah a hlun bik pawl thlukin dinhmun tha a nei lo. Kum zabi 300 le 400 karlak hrawngih suak an si tiah an ti. A thlaihnu ah tuahmi asinan, Grik tong hmang Khristian pawlih hman thlangpi bikmi le Textus Receptus khalah an run hmanmi bikah a cang.  

Westcott-Hort ih tuahmi cu lehnuta asi nan hlanta Textus Receptus kha a run neh ih mi tampi hman mi ah a rung cang. Himi scholar pawl hin Alexandrian ih Text (bu) pawl kha an rak ngaina ih Codex Vatican le Sinaiticus khal kha Thuthangthar ah siar ding an si tiah an ti. Curuangah Westcott-Hort san hnu lamih Grik Baibal suahmi pawl cu Byzantine bu pawl hmangin tuahmi Textus Receptus thawn an dang aw zet.

Bible hlun pawl lak ihsin tongfang le cathluan bang aw lo pawl lak ihsin a dikbik dingih ruahmi an hrildan tlangpi cu a hnuai lam vekin asi. 

3. Electic Metho (Thlankhawm daan)  

Tulai, santhar thiamsang (scholar) pawlin Baibal an leh tikah hlanlai bu hlunpi pakhatkhat kha hmang men loin bu dangdang kha an zohkhawm ih a tha bik dingin an let theu. Westcott le Hort in an rak tuah vekin an hmanmi bu sungta lawng siloin bu dangdang sung ihsin zohkhawmin Bible an let theu. Cuticun Baibal sungah an ngan daan sung ihsin zoh khawm in a dikbik le Pathian thu in a simmi bik kha theihsuak thei dingah an zuam in an tuah suak theu.

A thlangpi thu in an zoh tikah an theih fiang theinak thu pahnih in a then theih:

a.      Lenglam theihtheinak

Himi thu ah a hnuailam vek pawl hi a thupi

1. Ca nganmi pawl ih kum (ziangtikah nganmi asi)

2. Khuitawk le khui ram ihsin nganmi asi

3. A bu pawl ziangvek cabu pawl lakih tel an si

4. Cabu dang sungah an ngan telnak le kawhhran pupa pawlin an theihpinak

b. A sunglam thu ummi

Himi thu ah a hnuailam thu pawl an tel

1) Siardan bangaw lo lakah a siardan harsa deuh pawl kha an hril

Thuthimnakah, Mark 16 nakah, “Farasi ngantu” tiah ngan a siih a dang hrekkhat ahcun “Farasi ca ngantu” tiah ngan asi. Hitawkah Mark in a sim duh mi cu Farasi ca ngantu tiah a sim duhnak san asi. Bible ngan thawk laisan ih cangandan pawl an finfiah.

2) A tawi deuh pwl hril asi

Ziangruangah tile ca ngantu pawl ttongkam hman mi fiangter deuh dingah ttongkam an bet tthei asi tiah ruat asi.

3) Catlang bang aw zikte pahnih lakah a siardan a nal lo deuhmi kha lak asi ttheu.

Ziangruangah tile ca ngan sawngtu pawlin ca an ngansawng tikah ca siar awl deuh dingin an rak remsal ttheu ruangah asi.

4) Ca ngandan (Grammar) har deuh kha lak a si ttheu.

Ziangruangah tile ca ngan sawngtu pawlin ca an ngan swng tikah ca siar awl deuh ding in le theih awl deuh dingin an rak remsal ttheu ruangah asi.

5) Adung le hmailamih thu thawn a bangaw mi asilole a zulpeh aw mi hril asi sawn ttheu.  

6) Ca ngantu (author) ih ruahdan le ca ngan ttheu dan thawn a mil aw bik lak asi ttheu. Ziangruangah tile ca ngantu pakhat cio in anmai ca ngandan, ttongkamseh, an ruahdan le ca ngandan pawl hi thleidan theih an si ttheu ruangah asi.

7) Ca ngantu pai zirhnak pawmmi le fehpi mi thawn a mil aw bik kha hril asi ttheu.

Curuangah scholar (thiamsang filawr) tampi an um vekin Grik cabu hlun pawl le ca nganmi hlun pawl tampi lak ihsin Thuthlungthar cu cabu pakhatah suah asi vekin tulai ih kan neihmi pakhat le pakhat kar lakah maltete bang awk lonak a um tei mi asi. Asinan cu pawl cu fimkhur zet in kan zoh asile Thuthiang in ziang a sim duh ih ziang a khihhmuh ti cu rinhlelh ding um loin kan theithei asi. Zianglam khal sisehla, khuahlan lai ih rak nganmi kan Baibal Thuthianghlim cu tampi hmuh ding a umih cu pawl ihsin Mirang tongin an let sawng hnu ah leitlun tong phunphun ah leh sal asi tikah ttongkam hmandan bang aw lo mi maltete a um thei. Cutikah kan theih ding mi cu kan Baibal hi a hram thawk ihsin mi tampi le kut tampi in kum thawng siar sungah ngan sawng vivomi asi ih mithianghlim tampi in an nunnak le an tikcu pe in an fingkhawimi Pathian thawkkhummi Thuthianghlim asi ti kan thinlung sungah zianghman rin hlelhnak um loin kan pom le kan nunpi ding hi asi sawn.

May God bless you all!

HM

--