Chin Kum Thar Puai

Chin Kum Thar Puai

Saya San No Thuan
August 3, 2007

Thu hmai hruai
Chin kum thar puai hi laimi phun le hnam cio in mah le kawh daan cio kan nei. A hrek in Fangeer (Zahau, sim, laizo … ), Tho (Thantlaang, Hakha, Khualsim lam …), Dawng Pui (Lumbang zangiat lam …), Khuado (Tedim …) tvp pawl in a phunphun in kan ko. 
Hi tawk ca sung ih ka taarlang duhmi cu kan laimi huap in hi lai kum thar puai kan tuah tikah ziang ti in kan ko ding? Kan pupa pawl in ziangruangah hi puai hi an rak tuah timi an tuah duh sannak ngaingai kan theih asile ziangti in puai hmin kan ko ding tihi kan lung in fiang ter ding ti ruahsannak ka nei. Hi ca sungah faangeer tiih a ko tu phunhnam sungin ka si ruangah faangeer ti in hmun tampi ah ka ngan ding ih a ruah zia in thiam sak hram uh. Faangeer timi cu ziang a si? Ziangruangah kan pupa pawl in an rak tuah? Khui tik ah an rak tuah ih ziang tin an tuah? Tui’ san ah teh ziangah kan pehzom a tul? Chin kum thar puai kan ti le teh a sual maw? timi pawl hi hi ca sungah ruat tlang ding ah ka nganmi a si. 

1. Ziangti in Puai hmin kan ko ding?

Tulai ih kan buai bik theumi cu laimi zate huap in hi puai hi kan tuah ding kan ti tik ah zo miphun ih kawh daan in puai kan tuah ding tiah kan buai. Buai ding mawi zet khal a si ko. Thuthimnak ah Falam ka um lai ah faangeer puai miphun zate huap in townhall ah kan tuah ding kan ti tin te in cozah zunglam in thu a rami cu “Khua Do Puai” tiah ca nan tar pei ti a si ringring. Cui catlaang taarmi ka vun ruah sal tin te in, ka lung sung ih a hung suakmi cu laimi kan sungah new colonialism timi midang miphun va control, mai kuttang ih va ret duhnak kaih hruai awknak in kan upa pawl in in fehpi silo sawm ti ka hmu. Ziangruangah Falam le Hakha lam hrang ih sullam a nei lomi hmin cu hi puai hmin ah kan taar ciamco a tul? Mi dang sal ih tuah a tha lo kan ti ih ziangah kan mah le mah zunglam ah thu neihnak kan nei pam tiah kan unau miphun dang ih tong kha kan mai tong in kan va neh tum? A hmangtu pawl in teh ziangruangah hman ding ah kan lung a rak kim ve thiam? Kan laimi miphun zate hrang ih sullam neimi tong a um lo maw? 
Mah leh hnam cio ih hi puai kan tuah ding ahcun mah le kawh daan cio ih hman a tha ko. Asinan, mi phun tam deuh huap ih puai kan tuah ding asiahcun mah le kawh daan cio hmin hi thupit ter lo in pum khat in si ter tu hmin kan hril sawn a tul. Faangeer puai cu laimi kan pupa pawl ih an kum caang relnak a si. A tanglam ih nambat palinak ah fiang deuh in ka tar lang bet ding. Curuangah kan laimi miphun zapi huap ih puai kan tuah ding a si ah cun, “Chin Kum Thar Puai” tiah kan ti asiahcun kan pupa pawl ih tuah duh sannak khal a huap ih laimi kan zate hrang khal ah a huap biktu hmin a si ding tihi taarlang duh.


2. “Faangeer” timi cu ziang a si?
“Faangeer” timi cu “Faang” le “Eer” timi tongfang pahnih kom aw mi a si ih kan pilepu pawl in “laifaang” a tlor mikhi “laisang” ah an tuah ih cu cu faang kan eer tiah an ti. Mi hrek khat cun laifaang silo in faangcang tlor khal in an tuah. Asinan laifaang tlor hi an hmang tam bik. An tuah daan phun hnih in a um. Pakhat cu killi nei in an fun ih cucu sangpi an ti. A dang pakhat cu a pum sawl te khap khat can lai in an tuah ih zawlrit tiah an ti. Laisaang cu laifaang tlor lawng in tuahmi le bante thawn sum sungah nel aw zet ding in phom ih tuahmi tin a um. Cu ti in lailam ah laifaang tlormi, saang ih an tuah tikah faang kan eer tiah an ti ih cucu a tawi zawng in faangeer tiah an ti. 

3. Faangeer puai cu khuitikah an tuah? 
Faangeer Puai cu lo rawl an laak ttheh hnu September thlalai hnu ih thlathul (fullmoon) hmaisa bik ah an tuah. Curuangah September thlalai in October thlalai tiang khi kan pupa pawl in faanger thla tiah an ko. Lorawl laak ti tikah tthal rawl si lo in fur ih ciinmi laifang, faangcang le vainim laak thehnu ah an tuahmi a si. Cui rawllak khawm cu kan pupa tong cun rawllu pet (harvest) tiah an ti. Rawllu pet lak theh hnu September thla lai in October thla lai hrawng ah faangeer puai cu rak tuah a si tam bik. 

4. Ziangruangah faanger puai an tuah?
Kan pupa pawl in faanger puai an tuah duh sannak thu paruk in tarlang ka duh. 
4.1. Kum caang relnak
Faangeer puai hi kan pupa pawl ih an kum caang relnak a si. Kum caang rel timi cu kum khat a kim ti ih kum an siarnak a si. Cu ruangah kan pupa pawl cun an fa-te khi faanger puai hlaan ih ni ziat, thlaziat suak khal asile faanger puai an thlen cun an fa-te ih kum khi kum khat a kim tiah an siar cih mei. 

4.2. Lungawi thusimnak
Faanger puai hi kan pupa pawl in an biakmi khuazing Pathian hnen ah lungawi thu an simnak caan a si. Kan lai thuhla tha zet in in zingzoi saktu Rev. Thang Tin Sum in Keimah Khawte Fa (1999) timi a cauk sungah faangeer ih “a ni hmaisa bik ah pacang pawl in mual rawn ah vok an that ih mual tlang sun tiah an ti (p. 85),” tiah a ngan. Cu theh in thla an cam ih khawzing Pathian hnenah kum pi kum khat sung lam a hruainak le an lo rawl a thlawsuahnak parah lungawi thu an sim. 
4.3. Thluasuah dilnak 
Faanger puai an tuah tikah a ra lai dingmi kum hrang khal ah an thlacamnak a si. Kan pipu pawl in cui kum ih naute suakmi hmuahhmuah kha khua bawi inn ah an feh pi ih khua bawipa in thlacamnak a rak neih sak. Cucu nau lam coih tiah an ti. A tlun ih ka ngan zo bang in kan pupa pawl in mual tang ih thla an cam tikah kum hlun par ih lungawi thu an sim lawng silo in kum thar khal ah Khuazing Pathian ih lam hruainak le thuasuah dil in thla an cam. 

4.4. Khuasia pawl an dawinak
Faanger a kim cun kan pupa pawl in kum hlun a cem zo, kum thar a thok zo an ti ih khuasia khuavang pawl an dawi. Ziangti’n an dawi ti le Rev. Thang Tin Sum cun hi ti in a ngan: Faanger puai ih a ni hnihnak cu Nipi ni an ti ih mithi thlarau pawl khal an hung leeng ve ti in an ruat ih an hrangah laizuu tla an rak ret sak. Cun pacang pawl in mithi hla an rak sak. Zaan ah Lente Belrua (hlamphei) sungah faar an vang. Cun an kut in far an vaang ih inn sung, inn leeng le inn tang pawl ah khuasia pawl an um ding tiih an ruahnak pohpoh kha an nawk ciamco ih “Tlangrai, rirai e, suak uh law, kum thar ah nan um thei nawn lo” ti in an au ih mithal tla an kap ih an dawi (TTS, 199:85).

4.5. Rawl thar tawmawknak 
Faanger puai cu milian le farah thleidannak um lo in rawl thar an tawmawknak a si. Kan pupa pawl in puai a phunphun an tuah tikah a tam sawn ah cun milian le mifarah thleidaan awknak a rak tam zet. Mifarah pawl le khuangcawi thei lo pawl tla cu zuu an in hman ah inn sungah tonak an ngah lo ih inn leeng ah zuu an rak zawh. Asinan faanger puai ah cun milian ee, mifarah ee, khuangcawi thei ee thei lo ee ti um lo in an zate in bangraan theh in rawl an tawm aw ih zuu thaw thaw khal an in tlang. Cumi in an thinlung hmun khat ah a tawn hngai ih dudawtnak le pum khat sinak a suah ter sin. 

4.6. Leen khawm awknak
Faanger puai ih a nom hleicetnak cu suunah sang heh tiah an deng ih zaan a kim cun tlangval hmuahhmuah cu fala umnak inn ah zaan vaar leen khawm awknak an nei. Cucu kan pupa pawl in cawitawm kai tiah an ti. Cui cawitawm kai cu inn khat lawng ah si cuang lo in fala umnak inn tinah a burbur in zaan vaar te in nomnak a phunphun an tuah. Khuang le tipmawng an tum in hla thatha an seh aw. Cumi in nelawknak, duhdawtawknak le tanrualnak an kar lak ah a suah ter sinsin. 


5. Kan pupa pawl ih faanger tuah daan in ziang kan zir thei? 
Kan pupa pawl ih faanger tuah daan in kan zir theimi pawl cu:

5.1. Khuazing Pathian tel lo in puai an tuah lo. 
A tlun lam ih ka tar lang zo bang in Khuazing an Pathian hnen ah lungawi thu an sim ih a ra lai dingmi caan hrang khal thlawsuah an dil a si. Tui san ih faangeer puai kan tuah tikah Pathian biaknak tel lo in nomnak lawnglawng ruat in kan tuah pang asiahcun kan pupa pawl ih faanger puai tuah duhsannak kan thelh ding a si. 

5.2. Nelawknak le tanrualnak ah an hmang 
Kan pupa pawl in faanger an tuah tikah pakhat le khat nelawknak le thutha hla ttha ruah awknak an nei ih tanrualnak ah an hmang. Cu bang in tui san khal ah faangeer puai kan tuah tik ah phun le hnam, milian le mifarah thleidanawknak um lo in Laimi kan sinak ah le Jesuh Khrih ruangpum ih taksa then kan sinak sawn hi thupi ah re in pawlkom aw ding kan si. Pumkhat sakhat kan si ruangah kan thinlung cu midang zawnruahnak le miphun thansonak hrang ruat in faangeer puai kan tuah tlaang ding kan si. 

5.3. Lai nunphung sim zirh awknak ah an hmang
Kan pupa pawl cu ca an thiam lo nan an nunphung hlo lo ding ah a kilkhawi daan an thiam zet. An kilkhawidaan cu zaan an lennak fala inn ah an mah rori in lai hla mawimawi an sak ih nun caan ziaza thatha khal upa thu theitu pawl in an sim an zirh. Cun, lehnak nomnak phunphun khal an tuah tikah mino pawl in an cawng cihmei ih cu ti in an nunphun an kilkhawi vingvo. Cuvek thiamthiam in tuisan ah faangeer kan tuah tikah kan laihla mawi pawl, kan lam pawl le kan laithil phunphun hi kan langh ter sinsin a tul. Cu ti in Pathian in nunphung neimi le, thu le hla a neimi miphun pakhat ih in sersiamnak cu sankhat hnu sankhat a hmun vingvo ding a si. 

Thunetnak
Faanger puai hi Laimi kan sinak langhtertu nun phung thazetmi a si. Kan pupa pawl ih kum caang relnak a si ih rawl thar an lomnak le kum thar an hmuahnak puai a si tiah a tawi zawng cun kan ti thei. Cuti ih faangeer puai an tuah tikah Khuazing Pathian hnen ah kum hlun sungih a thluasuah zomi par ah lungawi thu an sim ih kum thar hrang khal ah thluasuah an dil. Cui tlun ah faangeer puai an tuahnak thawng in khuapi vaangpi ti in duhdawtawknak le tanrualnak a suah ter sinsin. 
Kan tong le hi kan pupa nunphung thazetmi hi tha te in kan kil lo ih kan thih ter ah cun a rei hlan ah nunphung (culture) nei lomi phun hlo kan si ding. Curuangah, kan nunphung tha zetmi pawl hlo lo ding ah kan Chin Kum Thar puai ah hin kan lai hla, kan lai lam le kan nunphung pawl a cang thei tawk ih langh ter kan zuam bet ding a thupi ngaingai. Cuti in kan nunphung tha te ih kan kil khawi theinak dingah le pumkhat te ih kan tanrual sinsin theinak dingah “Chin Kum Thar puai” hi tuah zuam sin uh si.