Bawi le Lal

Laltinhram

1.  Ziangruangah  hi ca hi ka ngan?  

Chin Phunpi Ni (Chin National Day) tuahnak hmun ah vei tampi/tamnawn ka rak suak ve. Upa fialmi pawl in Chin Phunpi Ni (CPN) thuanthu sim le rel a si `heu. Ram leng kan thlen hnu khal ah kan umnak ram le khua cio ah kan Chin Phunpi Ni (CPN) cu ropi zetin kan tuah thotho. Pawlkom tampi in Chin Phunpi Ni (CPN) thucahnak (statement) phunphun kum tinten'n suah a siih kan siar `heu. Ziangruangah Chin Phunpi Ni hi kum ti'n sunglawizet in kan tuah timi khal hrilhfiahnak phunphun pek a si `heu.

Cuih Chin Phunpi Ni (CPN) thucah ka theihmi pawl le an nganmi ka siarmi tampi (a zapi'n a si lo) khal siseh, mi tampi in khua kan ruat dan ah siseh, kan miphun ih kaihhruainak thuanthu cu a si lo deuh zawngin kan langtermi le ruahmi a umsual lo maw tiah keimah le keimah veitampi ka sutaw aw. Chin Phunpi Ni (CPN) thuanthu le kan pupa pawl thu ah a dikmi thil kan sim ko nan thil a rak si dan pawl kan sim tikah a hrek lawng dik (half truth) lawng kan sim hmang tiah ka ruat. Chin Phunpi Ni (CPN) kan tuahmi hi Miphun pi thinlungput in neitertu si loin kan miphun sinak ih a hrampi asimi le kan thawhkehnak (the foundation and the beginning of our Nationality) hlawnnak nisunglawi le puai tuah a bang pang maw timi cuai ka thlai rero.

2. Miuk Lal Uknak

Minung kan si dan zohhman uhla, a bik in Chin miphun kan nundan ah khua pakhat i an  nuntu khawsaknak dingah siatni thatni, innhnen thawn karlak ah, nu/pa le fate thu ah, nusual uire, lopil thu ah, kiangkap khuapawl thawn biak awk le pawlawknak tvp ah hruaitu tha, hruaitu cak, humhimtu tha hi tulmi le mamawh zetmi  a rak si. Curuangah kan Chin pupa pawl in an khuami sungih taksa pumrua, thazang cahnak, mifim, mipi tlun ah duhdawtnak le seherh zawnruahnak a neimi tiih ruahmi pa cu mizapi, misenpi, khawtlang lungkimtlangnak in an khua hruaitu, phundang in "Lal" dingah an rak tuah/hril hai. Hrekkhat in an khua sungah an lungduhmi hruaitu an hmuh thei lo tikah khua dang le tlang dang tiangin an rak hawl `heuih, an khua le ram uktu, humhimtu ah an rak tuah theu. Cupawlcu "Miuk Lal" (Chiefs) rak timi cu an si. Miuk pawl hi kan Chinland lawngah an rak um lo, leilungtlun hmunkip ah anmah le san ih zir in an rak um thluh ve. Miphun pakhat asimi, hrinhnam pakhat asimi, phunhnam pakhat asimi cun Miuk lal an rak nei cio.

Kan Chinland Miuk lal pawlin khua le ram an uk an hruai tikah anmah duhdan poh in thil an tuah thluh lo. Ruahnak petu le bawmtu tlangbawi (atu san `awng cun EC or MP) tampi an rak nei ve hai. Cupawl thawn khua le ram hrangah, miphun runnak le kilvennak ding hrangah sunzan in khua an khang ih khua le ram le miphun hrangah heh-le-maw ti'n hna an rak `uan. Hramlak sahrang ral, khua dang le tlang dang le miphun dang ral kut ihsin an himnak ding, khuapi misenpi an dam ih an pum a puar ringring theinak ding ruat phah in thate'n khua an rak sa. A `ul ahcun thazang, ruahnak zate'n thawn nunnak pek tiangin an rak `uannak thuanthu tampi hmuh/theih thei a si.

3.  Democracy le Miuk Lal

Miuk lal uknak a hram kan zohsal tikah democracy vekin hrilmi an rak si ti theih a si. Thazang le hriamhrei rinsan in khua le ram uknak hna a rak `uanmi an si lo. Atlunlam ih kan simzo bangin khuasung misenpi ih hrilmi an rak si sawn. Atu lai democracy thawn a bangawk lonak pakhat belte cu Miuk lal pawl cu an fapapawl in an fim khal ah siseh, an at hmuamhmi khal ah siseh a san a san in sawn awk vivo a si.

Khua pakhat ih Miuk lal fapa, a pai' hna sawngtu dingmi santlailo a si ahcun cuih khuami cu sankhat vansiatnak an tawng tinak a si. Miuk lal tha lo asilole santlai lo an neih tikah khuasen in an khawsungmi midang asilo ah khuadang ah mi an hawl ih, thleng a rak simi thuanthu khal a um `heu. Cucu atu san ih hman reromi kumpi thuneitu pakhat impeachment tuah asilo ah confidence kan nei lo tiih, hna tuan cawlhter thawn a bangaw zet. Miuk lal fa le a hrekhat cu an nauhak lai ihsin an pa le tlangsuak upa bawipawl in `ha`e'n an zirh, an sawmdawl `heuih an pa le an pu le ih hna cu `hate'n le felfai te'n an sumzawm sak thei.

4.  Upadi le Miuk Lal

Khuapi pakhat khat in mi vuakfelh, mithat, duh na lo cingin nunau sualpi tvp sualnak tumpi an tuah sual tikah kan lai dan/nunphung (Chin Customary Law) vek te'n thu an `hensak hai ih pakhat le pakhat `hate'n an rem awter sal `heu. Ziangmaw cinah khuapi, nuhmei le pahmei an riahsiatter can a rak um ve. Cumiih a sancu atu kan san kumpi vekin ukawkdan (constitution), milai sinak ih zalennak le dan le zin `ha`ha an rak neih ve lo tikah mumal nei lo ngaingai bangin le rikham an rak neih thei lo can cu a rak um `heu. Justice System `ha an rak nei lo kan ti mai ke. An mawngseng phah in thil tampi an rak tuah tikah tisualnak ding lamzin a tam deuh. Asinan simple logic te'n kan hmu/ruat hai ko ding nan, atu san hitluk fimthiamnak a karh hnu le upadi `ha`ha kan nei cing hmanin kan sinak (position) a si lo zawngih hman timi a cem thei lo hi maw.

Khuahlan Miuk lal pawl in an uknak le an thuneinak hnuaiih khuamii le leiram ihsin a suahmi ti le rawl cu siahpek dingin an ti. Mitampi mithmuh ah midang thil lawngtu le thil `ha lo thuahtu an si. Asinan, `haten vunruahsal ahcun atu san ah ramkip ih ummi mipi zovek khal in acozah kumpi hnenah siah an pekmi thawhin tahthim ding `ha ngaingai a si. Uknak le lalnak a bit a kauh, santiluan le fimthiamnak a karhmipawl in san in a fehpimi a si deuh ko lo maw tiah ruat ding a um.

5.  Miphun Duhdawtnak le Miuk Lal

Miuk lal pawl in ram le miphun an duhdawt-nak, kan leiram an kilvennak le an mipi humhimduhnak thinlungput pawl upattlak le zohthimtlak tampi a um ka ti `heu. Kan ram ah ram dangmi, mirang an ra luk tikah khawpi an sawmkhawm ih `ihphannak um lo, beidawng loin an rak do hai. Kan pupa pawl in Lai Meithal, khuahhli le fei le nam menmen in Rifle le ralthuam `ha`ha hmangmi mirang ral an rak do. An Leiram pakhat hman miphun dang uknak le lalnak hnuaiih umter duh lo ruangah thih `ih lole nunnak sungbung awk khawp tiangin an rak zuam. Kan Chinmi sinak langtertu nunphung, thuneihnak le biaknak kilhim duh ah cu tluk cun an ral a rak tha ko. Mirang pawl in Chinland an rak do lai (some said 1886-1895 and some said 1890-1896) thuthawn pehpar awin ca an nganmi cauk tampi ah kan pupa, Miuk lalpawl miphun duhdawtnak le ralthatnak thuhla tampi siar theih a si. Hi Mirang ral ahhin Miuk lal hrekkhat cu an rak thi. Nasatak ih vuak le velhnak le tiduhdahnak an rak tuar. Hrekkhat cu cutivek ih an hrem hnu ah an thah. A hrek cu can rei nawn thawnginn ah an thlak.

Miphun pakhat kan sinak hi kan kilven, kan nunter lo ahcun miphun-pi in hloh thluhnak a si. Kan Leiram le kam miphun himnak, kilven le humhualnak thuanthu kan sim tikah "Miuk Lal" pawl thu telh loin kan sim ahcun 'thli lakih voih thawh'thawn a bang aw sual ding. A dang pakhat vun sim hrih ahcun 1948 lai ah Miuk lal pawl cu an sinak, an lalnak, an thuneihnak ihsin cawlhter an si. Chinland le Chinmi kan um ihsin thawk in a rak um ve zomi ukawknak system le Miuk lal thuneihnak pawl cu `haten si-zung le zirhawk le thusimawk um hmaisa loin vei le khat ah an lawm tikah an ningnat ding le an tuarnat ding cu a si hrimhrim ko. Sikhalsehla, curuangah cun hriamnam lak le ramhnuaimi tuah tiangin zianghman buainak an rak tuah nawn lo. Chin misenpi vantlang duhmi le mipi vantlang hrangah a `ha deuh ding tiah an rak lungkimpi thei kha.

6.  Biaknak le Miuk Lal

Christian Pathian kan biak hlan ah Miuk Lal pawl cu biaknak lam khal ah lubik vek an rak si. An khua le ram ah nikhua `ha le ruah tha a thlen theinak dingah, thlairawl a `hatnak dingah vokte-arte thlawsuah vanvun hmuhnak ding hrangah raithawinak le serhsang phunphun tuahtu an rak si. Anmah le biaknak sakhua ah an thutak, an thinlung a `hum awk thluh lawng hman siloin an biaknak an kenkawh ringring. Kan ram ah Christian zumnak a ra thlen lai ahkhan awl-ai te'n an rak pawm thei lo. Christian biaknak thuhla zirhtu le simtupawl tla cu khawsung lutter lo tiangin an rak tuah hai. A ngaingai ti ahcun ah tuah ding hna, an kilhim dingmi kha cakzet in an rak tuah a si ko lo maw. Tah`himnak ah, kan ram ih thuneitu pakhat a rak simi in Buddhish biaknak kha kan ram pumpi biaknak ah hramhram in a fial ciamco laiah khan Miuk lalpawl san sisehla an nunnak thap tiangin an rak do ko ding tiah ka zum a si. Khaisan lai kan Chinland hruaitu upapawl in ziangtluk in so an rak do timi cu ka thei tuk loih ka sim thiam ve lo.

7.  Doawknak le Miuk Lal

Tuisun ni ah Chin Miphun hi "Thlengawknak" tuah reromi kan si.  Ukawknak `ha lo cu kan ngaisang lem loih ukawknak `hami sawn hawl in kan tawi kan vak. Cuih thil `ha lo kan do ih kan thlensuak thei hlan ah kan domi pawl sawnin in doneh, in thleng hmaisa sual ding timi hi phan umzetmi a si. Miphun dang le an ukawknak `ha loin a thleng zomi Chinmi le Chinram kha kanmah ih va thleng sal ding a harzet ding so khaw. Kan domi kan nehnak ding le kan duhlomi kan thleng theinak dingah thil thupimi tampi a um. Cumi lakih a `ulbikmi pakhat cu kanmah le kanmah kan theihawk fiang ding hi a si.

Tuan deuhih ka simzo vekin Miuk lal pawl hi 'Ralvennak' a rak tuahtu an si. Annih cun mirang le vai ral kha an rak do ih, kan miphun le kan leiram  an rak kilveng. Cutivekih in hringsotu, in kilhimtu kan pupa pawl,  kan Chinland le kan leiram hi an thisen le thazang tampi cemral in a rak humhimtu le tuah`hatu kan Miuk lal pawl hi credit pek tlak an si na ti ve lo maw? Kan hero ah tuah tlak an si. Cuti siloih aselam (negative side) lawng te'n kan zoh ahcun kan miphun duhdawtnak lungput (nationalism) a hram bunnak a um lo ding. Chin Phunpi Ni ah Miuk lal `hatlonak kaa thawzet in kan rel/sim ih kutzung zalen takin kan nganmi ca an um ahcun kan tumtahmi kan thlengtheilo ding. Dunglam kan sawm sinsinnak a si thei. Thil hi a si dan vek te'n le thuanthu cu amah le a si dan vek te'n zohthiam, analyze kan tuah thiam, kan uar, kan nunpi thiam ding a thupi ngaingai.

8. Anmah le Kanmah

Tah`himnak ah a fiangbik in Kawlte khi zoh hman uhsi.Kyaing-sit-tha, Ba-yint-naung, Alawng-ba-ya, Anaw-ra-tha, Banduhlah, Mindon king, tvp… an tiih tuisun ah an thuanthu ca in an/kan zir a si lo maw. Hla an phuah sak, national hero an ti a si lo maw. Van ah an cawi sang. Himipawl ih tlinlonak le thilsual an rak tuah ngah pangmi an mipi pawl in an sim lai nanthei dah maw. Na thei dah lo ding. Annih miphun cu an miphun, an pupa, hruaitu hlun pawl cahnak le `hatnak cu uansuan awknak ah an hmang ih an tesin fahniang an sim. An thinlung ah mah le mah upat awknak, ngaisanawknak thlaica an tuh/vorh.

Kannih cu kan miphun thuanthu kan sim tikah siangbawi Carson Chinram a thlen hlan kan lan thei nawn lo.  Mitampi in kan sim/theih bikmi cu Sia Khaw, Thuam Hang tvp lawng an si. Con Bik le Lal Luai tvp kan sim/thei nawn lo. Zianghman ah kan neih nawn hai lo a bang. Ahmaisa pawl hmin hi kan sim lo ding tinak a si lo. A neta ih ka nganmi hmin pawl khal hi tam deuh in kan sim cu a tul. ~hangthar nonawn pawl in tampi kan theih deuh a `ul ka tinak a si. Upa lungfim tampi kan khawruah dan khal hitihin siseh ti ka duhmi a si. Cucu miphun himnak, nunternak, `hansoternak ih a muru taktak a si.

9.  Miuk Lal Uknak le Miuk Lal

Asile Miuk lal uknak hi kan Chin miphun hrangah a `ha maw? Tha hlah ee! Ziangzawn ah a `ha lo? A ruang/san tampi a um ko ding na'n pakhat cu amah hnak ih ukawknak tha sawnmi a suah ruangah a si. Miuk lal uknak hi Miuk lal pawl ih tuahcawp le suahpimi siloin Chin mipi ih rak tuahmi ukawknak system a rak si tiah kei ka hmuh dan a si. Hi system a tlinlonak le a `hatlonak kan hmuh ruangah kan hnawng ih democracry kan hril salmi a si. Mi hrekkhat in Miuk lal cu mirang pawlin anmah bawmtu ah an rak hrilmi an si kan ti men. Veihnih kan sim hlan ah kan ruat that sal a `ul ding. Hrekkhat lala in acozah kumpi `ha lo thuneitu pawl thawn bangaw vekin thah`himnak kan tuah `heu. Kan tesin fahniang pawl lamzin dik loih hruaitu kan si sual ahcun nikhat khat ah kan miphun thuanthu ah kan hmin a lang sal leh ding.

Miuk lal pawl hi mi`hazet, mitlamtlingzet an si maw? An si lo! An famkim nemman lo. Asinan mihrek ih kan ruah `heu vek cun an si thluh lo ding. Tusan mitampi sim dan le khawruah dan ah hlan lai Miuk lal pawl hi mi`halo, mithil lawm hmang, mah duh dandan ih nung vekin kan ruat. An si thei ko ee! Asinan kan miphun duhdawtnak, kan leiram kilvennak, kan nunphung nunternak ahcun an lungput, an dinhmun, an thiltuah hi kan cawn ding tampi a um. Kan cawn tengteng ding khal ah a tul fawn. Kan miphun thuanthu hi anmah telloin sim theih le ngantheih a si lotiah kei ka ruah dan cu a si.

10. Chin Phunpi Ni le Chinmi Tuanvo

1948 February 20 ah Chin Miphun in democracy ukawknak kan rak hril zo. Cuih democracy kan rak hrilmi cu tuisun nitiang sunglawizet in kan tuahmi hi a si. Curuangah Chin Phunpi Ni ih a sungmuril cu democracy vekin ramukawk kha kan sunlawih, kan aih khi a si. Asi ahten, atu hi Chin Miphun in democracy cu kan hmu nawn maw? Miphun dang ih in lawnsalnak kum 46 lenglo a si zo lo maw. Aliamciami kum 60 ah veikhat kan rak hmuhmi, a hlosalmi, alawngpi (emty) democracy cu Chin milesapawl in tuisun ah heh le khei raw tiah kan sunlawih/sunsak ti theih a si. Ka pa a tlangval lai ih buancak laksawng veikhat a rak ngahmi tuisun nitiang lawmsak sehla cumi thawn an dang aw lo.

Asinan Chin Phunpi Ni cu tuah ko uhsi. Kan bia le hla, kan nunphung, kan calai, kan tong nunternak le kenkawhnak hrangah a thahnem ko. Asinan Chin Phunpi Ni (CPN) kan tuah tinte'n kan thinlung sungih kan theih dingmi sawn cu,'hi hi a tling lo si khaw' ti thei uhsi. Kan Chin Miuk lal pawl hnen ihsin zalennak cu kan ngah ko nan milem be-pai kut ah cuih zalennak cu a hlo ih tuisun nitiang kan ngahsal thei nawn lo ti thei ringring uhsi. February 20 cu kan pupa pawl sawiselnak le relsiatnak ah hmang siang lote'n kan miphun lungrualnak ni siter uhsi.

11. Thunetnak

Kan miphun thuanthu kan sim tikah siangbawi Carson Chinram a thlennak tiang lawng kan sim thei ahcun kan tlasam hrih lai. Chinmi in mahte ukawknak, revolution le self-determination thu kan sim tikah 1988 hnu lam kan feh thei nawn lo ahcun kan tlasam hrih lai. Pu Thuam Hnang, Sia Khaw tvp thu cauk tampi kan suah thei laiah Pu Lal Luai le Pu Conbik tvp thu cahran (article) pakhat hman a um hrih lo ahcun kan miphun thu ruahsal a cu thlang tinak a si. Kan Chin Miuk (Chin Chiefs) pawl thu kan ngan thei hrih lo ahcun kan fimthiamnak hi a puantuk lai tinak a si. Kan ruahnak hi a bituk lai tinak a si. Chin Phunpi Ni (CPN) hi kan pupa pawl thuanthu mawimawi le `ha`ha simnak le upat kan peknak can sunglawi a si thei hrih lo ahcun ziangha kan sammi ti kan zohawksal a `ha ding. Chin Phunpi Ni (CPN) in ziangvek miphun hna`uan ha in pek ti kan theih fiang lo ahcun theihsal a cu tuk thlang.

1948 hnu lam kum tinte'n kan tuahmi kan Chin Phunpi Ni (CPN) ahhin ziangha kan aupi ih kan dinpi `heu? Kan miphun thuanthu kan zohsal tikah kap tampi'n le amah le lamzin vek te'n (fairly) kan zohsal maw? Chin Phunpi Ni (CPN) kan tuah tikah le a thu kan sim tikah hin kapkhat lawng in kan ruahnak a feh `heumi hin kan hnak in doh tuk. Ukawknak system pakhat le cuih system apply a tuahtu minung pawl kha, amah le asinak vekte'n then loin kan hrelh pang ahcun kan pupa pawl in kan hrangah thil`ha tampi an rak tuahmi, zohthim tlak tampi in tuahsakmi kan hmu thei nawn lo ding ka phang. Cucu a thangso hrih lomi tesin fahniang dinhmun a si. Ka Miuk lal pawl hi kanmah Chin milesa in a uar zia kan thiam lo ahcun, credit pek an tlaknak tete ah kan pek thiam lo ahcun kan tesin fahniang pawl in Vaipa le Tuluk le midang pawl zohthim dingah an tuah aw kei an dung an thlun leh pang ding ti phan a um zet. Thinsaute'n a siarmi na tlun ah ka lungawi. Nan miphunpi …