Sunday, November 18, 2012

Kumthar: A Thawhkehnak, An Hman Dan, Le Zir Ding Mi

By on Sunday, November 18, 2012

KUMTHAR: A THAWHKEHNAK, AN HMAN DAN, LE ZIR DING MI
Chin Christian Community, Philippines
January 01, 2009 (10:00 am Worship Service, Reformed Baptist Church, Cubao)
By Anthony Thawng Hlei
Thuhmaihruai:

2009 January ni khat, kumthar ni sunglawi zingkhawm can ah thutawi simnak ka co ngah ve ruangah kan Falam hruaitu upa pawl hnenah siseh, kumthar ra lawmtu nan zate hnenah siseh lungawi thu ka sim ih Pathian ka thangthat. Kumthar hi puai kan neih mi lakah ni sunglawi le thupizet pakhat a si ve. Hih kumthar can hi kumhlun bye-bye kan ti can le kumthar cibai kan buk can a si. Hih can ah a thahnem lo mi le hmantlak lo ruahnak le nunziaza pawl dungtun ih kan nunnak cu Pathian khawkhan vekih hmaiton ngam ding a thupi ngaingai. Hi tluk thupi mi kumthar hi ziangtik ah zo pawlin an rak hmang thawk? Ziangtin an rak hmang? tile ziangmi kan zir ding? ti pawl hi tuizing ah tawiten ruah-awk tlang ka duh mi a si.


A Thawhkehnak:

Kumthar an rak hman thawknak tikcu can hi a cekci theih asilonan ngankhum mi thuanthu vek a si ahcun BC 2000 hrawngah Babylon mi pawlin an kumthar cu March thla-de ah an rak hmang hmaisabik ti a si. Hihi hnah-no cerh-thlak can, thlaici cin le thlairawl keuh can a si. Can a rung herkual vivo ih Rom mi pawlin March thla ah an run hmang pehzom nan uktu an thleng awk vivo vekin a ni le thla an run thleng so vivo ve ih Ninu herliam dan thawn neta ah a milh-aw nawn lo.

Cutin Rom cu leitlun ah ni tla nawn lo ram a rung si hnu BC 153 ah Roman Senate cu an pumkhawm aw ih January ni 1 cu kumthar siseh tiah thu an relcat. Cun, BC 46 ah Julius Caesar a hung Lal tikah January ni 1 cu a nemhnget. Ziangah tile January timi cu Rom pawlih pathian Jenus hmin bun mi a si ih a sullam cu ziangkim thawhkehnak, lei le van sangka kiltu pathian vekah an ruah mi a rak si.

Jenus cun mithmai 2 a nei:

pakhat cu hmailam a cuan (future) ih a hmai pakhat deuh cu dunglam a cuan. Curuangah Caesar cun January hi kum thawhnak ongtu “sangka” ah remcangbik in a ruat. Hih kumthar puai ah kumhlun thlir kirsalnak le kumthar thlir sung nak ah hman a si. Hih January thla ih kumthar hman duh lo ruangah Kalile pengah thihnai tiang a rak luang dah.
Can a rung rei vivo ih Gregory XIII in Pope a hun tuan tikah March ni 25 hi Kumthar ni ah a thlengsal ih a ramsung hmuahhmuah ah a than.

Asinan remcan lonak a phunphun ruangah neta deuh ah January ni 1 cu Kumthar ah run hman sal thotho asi. Julian Calendar ah kum khat sungah ni 365, nazi 5, minutes 48 le second 46 a um.

Cutin Rome acozahpi in January ni 1 ah Kumthar a run hman lanta tikah Khristian pawlin hih zumlotu pawlih kumthar puai hman mi hi hmanpi ah a tha maw tha lo timi thu-el awknak cu Kawhhran sungah a rung um thlang. Ziang asi hmanah hrial theih a si lo mi hih kumthar an hman tikah Khristian dan uar in run hman thawk ve a si. Cutin German pawl cun 1700 ah, Great Britain cun 1752 ah, Sweden cun 1753 ah an hmang thawk ve thlang.

Nisuahnak lam biaknak a si mi Hindu, Taoist, Buddhist le Moslem pawl cun Kumthar Calendar cu Khristian Calendar ah an ruat thlang. Asinan thinlung aw-tawm lo ten an hman tawmpi ve thotho. Japan cun 1873 ah, China cun 1912 ah an run hmang ve ih Eastern Orthodox a si mi Russia cun 1924 ah an hmang thawk ve thung.

Hman Daan Tlangpi:

Kan simzo vekin Babylon pawlih Kumthar cu ni 11 sung rori maktara ih rak hman a si ih ni khat hnu ni khat hmuitin dangdang nei ih rak hman a si fawn.

A tlangpithu in Kumthar an run hman so vivo tikah:

Kum thar thu-bawhcatnak le thu kamnak (new year resolution) can ah an hmang.
1886 ah cun Kumthar ni ah Rose pangpar mawi cei-mawi zuam-awknak in an hmang. 1902 ah Kumthar bawhlung sit zuam-awknak in an hmang thawk ih 1916 ahcun bawhlung sit hi a puai ih thupi zetah a cang thlang. Hlan laipi ihsin Greek pawl cun Kumthar hmuhsaknak ah naute an hmang ih kum hlun hmuhsaknak ah pitar-putar an hmang.

An zu pathian Dionysius sunlawihnak ah naute cu bawm sungah an retih an pathian suah can hmuhsaknak ah an hmang, hihin thlairawl pathatnak a suahter in rak ruah asi [kumhlun=angki dum le hmelsia, kumthar=angki rang le hmel mawi drama vek]
Judah pawl cun an kumthar Rosh Hashanah ahcun kumhlun ih tisual palh mi thlir kir salin kumthar ah thadeuh mawideuh ih nun zuam aw dingin an tiamkam aw theu.
Laimi pipu pawl vekin, Tuluk pawl khal in an kumthar (Jan 17-Feb 19) ah meifar vangin khawsia khuavang pawl dawinak an nei.

An sangkapi le sangkate parah cahnah thawn tacik khen in thlarausia kum thar sungah an inn ah lut thei lo dingih kham asi ve fawn (Tulai cet-ttek-nung hnatuan [technology] san ah cun meifar van ai-ah meitleu kah [fire-work, mii-paan] hman a si thlang).

Miphun hrek khat pawl, a hleice in American pawl cun kumthar zing ih an ei-in cun kum khat sungih an nun thlawsuah a co ter thei vekin thil tha lo a thlen ter thei tin an ruah ruangah kumthar zing ih an rawl ei mi hi thupizet in an rak ruat ih an hril deuh theu.
Tuisun ih kan kumthar Vok thah mi le Lai suan thawn san khat nun ah kumthar puai!(Johan, Piang Bik, Adam, Ruat Cawk, Cuangpi, Lura, Thara le kan fala pawl thawn zate ih bom-awk hluarhlo ih suan a si sap bai…kum thawh ttha ee..hui..ha hai..ha).
Mihrek cun kumthar zing ih an inn ra leng hmaisa bik tu le an ton hmaisa bik mi minung le a “hmin” hi an kum thar “van” that /siat a thlen ter tin an ruat fawn (eg. Len Kham, Zun Ling, tvk—bulpak hmin ti hrim silo in kan fiangnak ah hman mi a si).
Rom mi pawl cun zu le sa thawn nomcennak can ah an rak hmang nan Khristian pawl cun thlacamnak le rawl-ulh nak, thiltha tuahnak le nun thleng thar-tuaithar awknak can ah rak hmang dingin thupizet in an fawrhfial aw thung.

Zir ding mi hrek khat:

Kan Khristian zumnak, thupom, serh le sang leh puai pawl hi mah le miphun, khua le ti ih nunphung thawn thenhran theih asi lo zia a lang ter. Pipu daan, khawvel dan a si tiah “tih” ding le “hlon” thluh ding a si lem lo.

Khrih sunlawinak puai ah hmuihmel cuan ter in a tul le a muril thleng ding a si ko. A muril thleng tullo ih a lengphaw lawng thleng tul khal a um ko ding. Tahthimnak ah, kan pipu pawlih an rak sunsak mi thlailam, khuangcawi, fangza aih, tvk pawl hi ziangtin Jesuh thuthangtha thawn milh-aw in kan nung ter sal ding?
Culak lai ah Khristmas le kumthar puai tvk tuah a tul lo tiah au-pi tu kan rak um hi kan Khristian-nak cu kan nunphung, kan khawtlang le zatlang nun thawn saidan tertu a si ko lo pei mw? Cite kan sinak khui ah ziangtin kan lang (al) ter ding?
Minung cu thuhngilh thei mi, tluksiat hmang mi le tlaktlai lo kan si ruangah a kumtluan in tu le tu catbanglo ih “tuaithar” (renew) tul ringring mi kan si. Kumthar can ah sunglam nun le lenglam nun tuaithar in a cang thei tawk ruahsannak le sunmang thatha thawn sangsin deuhah kai zuam sin ding kan tul hrimhrim.

Kumthar hi kumhlun sung Pathian ih in kilvennak, in duhdawtnak, le malza in sawmnak pawl siar can, lungawi thu sim can a sivekin kan kiangnai ah in bawmih in duhdawtu thianrual le unau nu le pa hnen ah lungawi thu kan sim can, kan palhsualnak tete ngai thiam dil ding can sunglawi a si fawn. A hleice in “thaisun” hrangah kan nun pumhlum cu amah “thaisun” neitu Pathian hnen ah ap-awknak cantha sunglawi ah 2009 hi kan rak hman thiam a poimawh zet mi a si.

Tui kumthar ah ziangvek thukamnak (New Year Resolution) kan tuah ve ding? Pumpak nun ah thupi zetzet thukamnak tuah tul mi tampi a um ko ding nan “bur nun” lam hawih in thukamnak tete tuah thei sehla duh a nung deuh in man a nei deuh ding tin ka ruat. Pumpak rundamnak ihsin “bur” rundamnak lam kan tul hrimhrim thlang ko. Tampi sung ihsin pakhat te run tarlang ka duh. Cucu “bur hnatuan” hi a si. “Bur hnatuan” ka ti tikah zom-awk khawm hnatuan, pehzom tuantlang hnatuan (partnership) hi ka sim duh mi a si.
Kan san hmel a thleng-aw cak tukih mah pakhat lawng, mah khua khat lawng, mah Kawhhran pakhat lawng tvk in hnatuan pipa le ropi hlawhtlin taktak a theih nawn lo. Paisa tampi neih lawng in a ngah nawn lo, tuan thiamtu (technician) thawn kutkai aw ih tuan tlang a tul. Tahthimnak pakhat vun zoh duak sehla. Ford Fiesta mawtaw pawl hi Germany ah a design suai a si ih a engine, a bawmpi le a ke khal an tuah cih. Mexico ah a brakes le a herkual ternak pawl; Canada ah electric system pawl an tuah hnu a sawprawp pin an phurih United States ah a mawtaw suak ko ih bunkhawm a si. Hih zomkhawm tuantlang nun hi kan Khristian Kawhhran nun ah nei ve sehla ti hi saduh ka that nasa. Kan cahnak zawn le thiam hleice nak zawn ah thazang suah cio in finkhawm ih Khrih taksa asimi a Kawhhran le a ram hrangah nehnak puan kan zar tlang ding tihi kan kumthar thukam si thei hram sehla tiah thlaza ka cam.

Thu khaikhawmnak:

2009 Kumthar sung kan zalamtluan ah a hnge a tek [ta-na-kha timi thupom, pawl (denomination) le cindan, phunhnam tan tuk nak tvkp] ah buaipi tuk lo in cu hmuahhmuah ih dawhhna le a kungpi bik (laimuril) asi mi Jesuh Khrih ah kan tuh-lut-awk asile kan lungrualnak le kan “bur” nun a cak sin dingih kan Khristian nun ih hmuitin thuthangtha tlang-au pi le thehdarh nun cu kan nei thei ding a si. Cucun kan nitin nun—bulpak le bur nun—a tuarthar sin vivo dingih kan hrangah tui kumthar hi man nei mi kumthar sunglawi a si thei ding asi. Hihi tui kumthar ih kan thlacam sihram sehla: Bawipa, nithla siar dan ii zirh aw-la cuticun mifim ah kan cang ding asi (Saam 90:12).

Note: internet website le cabu dangdang ron phahin keimai hmuhton mi sirhsan ih ngan mi a si.

0 comments:

Post a Comment