Cong Kham Thuanthu

Cong Kham Thuanthu

Ting Hlei Thang

Tuiṭum cu Chinmi lakih zumnaklam thu reltintei a hmin relreh theilo kan Chin/Falam pacang ṭha Cong Kham thuanthu kan zoh tlang pei uh. Cong Kham ih thuanthu kan vun zoh sal tikah hmin ngandan ihsin thawk cabu pakhat le khat bangawklonak tete a um. Ṭhimnakah ‘Laura Carson’ cun “Tang Tsin, Tsong Hkam” tin. ‘Kip Thian Pau’ cun “Thang Tsin, Cong Kham” tin. ‘Lian H. Sakhong’ asile “Tsong Kham (Cawng Kham)” tvk. Kei cun Cong Kham tin ka nganih an cabu ka rawnnak zawntete ah cangantui ngandan vekin ka ngan vivo. A thuhla bangawklonak lakih langcu zet pakhat cu khawtlangih an vuak thu ah a si. Kip Thian Pau in a cabu sungah vawi 5 an vua tin a tarlangih Rev. Robert Johnson in vawi 15 an vua tin a tarlang. Laura Carson ih nganmi hi ka thlunmi a siih fiangfel zetin a tarlang lo nan vawi 15 hnakih tam an vua in a lang. Kan zoh pei!

A Suahthu

Cong Kham cu 15^th August 1875 ah Bualkhua ah a suak ih a pa cu Pu Phawng Thang a si.

Hlan Thu

Cong Kham tei cithlah hi an pupa san ihsin rirai bia (animism) puithiam an rak si. Cule hitin zumnak a rak um. Sankhat hnu sankhat an fa upabik kum 12 a kim tinten cui puithiam ih pa cu a thi ringring tin an rak zum. Ziangruangah hitin a cang ringring ti cu zo hmanin an thei lo. Mihrek cun an biakmi khuavangpawl lungawilonak an nei a si ding tiah an rak zum. Hi harsatnakih rahsuah cu sung cithlah an pung thei lo.

A Piantharnak

Cong Kham cu a fa upabik kum hleihnih a kim tikah ka thi thlang ding asi tin thinhar in a um. Curuangah a thinlungin cui thihnak ihsin luat theinak dingah biaknak dang pakhat khat a hlam thlang. Vanṭhat ah Rev. Dr. E. H. East le Saya Thang Tsin cu Bualkhua ah Pathian thu simin an rung thlengih thuthangṭha an sim thawk. An thusimmi cu hitin a si, hi leitlunah Pathian diktak pakhat lawng a um. Cui Pathian cun leitlun minungpawl hi in duhdawt tuk ruangah kan sual ruangih thi ding cu a Fapa neihsun Zisu Khrih kan hrangah in pe, asinan ni thum hnuah a tho sal. Cumi a zumtu hmuahhmuah cu zovek miphun, ziangvek zumnak neitu an si hmanah kumkhaw nunnak an nei ding. Culawng asi lo, cui Pathian cun ziangvek khawsia le thlarau ṭhalo thiltithei khal a neh thluh. Cui thusim cu Cong Kham in a theih tikah a hawl reromi biaknak diktak le luatnak diktak cu a hmu ngah thlang ta!

Tikcu tam a rei hlanah Cong Kham cun cui’ biaknak a thlun ih harsatnak tete a tawng ṭan. Ziangahtile a nih cu puai nikhua le an pathian biak canah an sungkua cithlah daan vekin thil-hlan le ziangkim cu a mai ṭuanvo lak tengteng ṭul asi. Kherkherin cui kum cu puai ropi tuah ih an sungkaw za in thlarau biaknak nasatak nei dingih an timtuahawkawk kum kherkher a si. Cong Kham cu cui an pathian hrangih thil-hlanpawl le ziangkimah ṭuanvo a lak nawn lo bakah cui puai hmanah a tel nawn lo. Ziangahtile a nih cu hlanih a biakmi biaknak cu a tlansanih Khristian biaknak a kai hnget zo. A minungpawlin cui thu an theih tikah an thin a heng tuk. Ziangahtile himi puai ah an tuah dingmi an tuah lole kan khua kan ram ah harsatnak, farah pamnak tipawlin in nen ding timi ruahnak hngetkhoh an rak neih ruangah a si.

Baptisma A La

Thla thum lenglo tiduhdah le harsatnak a tuar hnuah Chin Baptists ih a hmaisabik convention an tuah ni 31^st March, 1907 ah baptisma a la. Cui meeting ah mipum 18 an rak kai ih Saya Thang Tsin in Cong Kham tla a pianthar ruangah tiduhdah le harsatnak tam zet tuarzotu a si ve ruangah baptisma cotlak a si tin an rak sim. Cui’ meeting thawk hlante ah Rev. A. E. Carson in baptisma a rak pe.

Cong Kham ih nupi Seng Thiam le midang piangthar Pa Thuam Mang tla October 1907 ah Rev. Maung Goon in baptisma a rak pe.

Rawngbawlnakih A Hnaṭuan

Pa Cong Kham cu Pathian thu sim ta lo in a ni a hmang cem dah lo. A nih cu puai tuahnakih zu le sa, ei le in ih an umnak hmun ah a feh ṭheu ih Pathian thu a sim. Zuri ih lam nawn lo dingin Pathian thu a sim. “Zisu Khrih nan zum asile tui zuri, hlasak le lamih nan nawmawknak hnakih let zakhat in nawmnak nan hmu ding”, tin a sim.

Vawihnih-khat cu minung pahnih lole pathum te an um khalle Khristian Hla (hymn) pawl an sak. Cucu thluak hmangih rirai biak hnakin Khristian biaknak hi a dik sawn a si tiih zumlotupawl thinlung la thei dingih an tumtahnak pakhat a si.

Hitawk khua lawngah a si lo. Thuthangṭha a karhzai vivo thei nak dingah Ngawn ram lam ah tla feh in Pathian thu a va sim. Caan tamsawn cu Thang Tsin thawn an feh. Himi hi a si Ngawn ramih Pathian thuthangṭha a thlennak cu!

Saya Thang Tsin ih a thihsan hnu ahcun Rev. Than Sai (Rev. Than Sai cu Farrawn ihsin rami a siih missionary pakhat a si) thawn an thlunaw ih cutin hmunkipah thuthangṭha an sim.

Tiduhdahnak le Harsatnak

Cong Kham cu Bualkhua ih puithiam sang (chief priest) a si bangin rirai biaknak thawn pehparin a mah cu mi thupibik pakhat a si. Curuangah a khawpipawl cun hlanih a biakmi rirai biaknak cu bia sal dingin an sawm. Khaw-lal thawi biaknak ruangih an biaksawnawknak tla hitin ngan a rak um:

Lal           : Kan pupa san ihsin kan mahte biaknak rak nei mi kan si ti cu na thei ko lo maw? Khristian biaknak kha tlansan awla kan hnenah ra sal aw!

Cong Kham : Cungnungbik Pathian ka biak hnuah nan hnen ahcun ka kir thei hrimhrim lo ding.

Lal               : ‘Zu’ na in lo asile na na ding, na ṭawl vivo kei lehhnu ah na thi leh ding.

Cong Kham : Himi ruangih thih ding asi ahcun ka thi ko pei, a pawi lo.

Lal              : Nangmah lo theihthiamnak dingah inn khat Rupee fang khat cio kan khawng ding kan lo pe ding. Na khawpipawl hi in duhdawt lo maw si? Na khawpipawlih kan tuar dingmi harsatnak hi teh in ruahsak thei ve lo maw si?

Con Kham  : Duh tuk e, ka khawpipawl ka lo duh hai tuk. Curuangah ni khat nini ahcun hi biaknak thlarau siapawl hi tlansanin lei le van sersiamtu a nung Pathian nan run be leh ding. Nan biaknak ka lo biakpi velo ruangah cun zohman nan thi hrimhrim lo ding.

Lala            : Nang cu puithiam sang na si, zu le sa cu na hnenah hlan a si, cucu na lungkim thei nawn lo ngaingai ke maw?

Cong Kham : Kim lo, ziang hmuahhmuah hnakin Pathian ih remdaihnak hi ka duh bik.

Cong Kham cu paisa le a duh thei dingmi thil dangdang thawn tlawn lungawi an tum rero nan a theih hrimhrim lo, a zumnak cu a hnget khoh sinsin lam. Amah lawng an thlem a silo, a nupi Nu Seng Thiam khal an lem, an thlem ih an hringhro nan hngetkhoh zetih an zumnak an dinpi ruangah zohman an hlawhtling lo.

Rorelnak Sang ah An Thlen

A khawpipawl cun ziangti hmanin Cong Kham cu an zumnak zum kir sal dingin an  hruai kir sal thei lo ruangah cui ṭumih an tuahmi puai ropi ah rorelnak hmaiah an thlen. Hmanseh Cong Kham cun “ka parih tuah nan duhmi cu tuah ko uh!” timi bak kamkhat te hman a ṭawng ve lo.

Cutikah a khawpipawl cun inn-puai hrangih a zuatmi a vawk pahnih cu an kaih sakih a fang khawlmipawl tla cu ‘zu’ tuahnakah hman dingin thupek a si.

Cuihnu malte a reiah, zing khat cu a inn ah an va lut ih thawhhlam a rak ei rero lai an hmuh tikah bel le kheng sungih a hmuhmi rawl le ziangkim an hlawn sak thluh. An sungkua tei lo an feh caan khalah a hmuhsalmi cu a suanciami rawlpawl hmuahhmuah cu an rak hlawnsak thluh.

Cubetah an khaw hruaitu in Lumbang khaw-lal zungah thu a thlen.

Lalin Hliakhlai

Lumbang lal, tlangsuak-upa le khaw hruaitupawl tla cu cui thu hliakhlai dingah Bualkhua ah an rung thleng. Cong Kham cu rawl a ei rero lai, hmaisabiknak buh a barih a dawlh man hlanah an va dir suakih lal hnenah an va hruai.

Lal              :Ziangah nang cu Laimipawl lakih puithiam sang na si cingin Khristian ah na cang? Kan biakmi khawzing thinheng ding le in siatsuah thluh ding hi na ṭih lo maw si? Na khawpipawl an thih thluh ding teh hi na ṭih lo maw si?

Cong Kham: Rin-hlelh ding a um lo, ka khawpipawl cu ka duhdawt tuk. Asinan      Khristian ih ka can ruangah ka khawpi zo hman an thi lo ding. Ka biakmi kumkhaw Pathian cu kan rak biakmi khawzing hnakin a tumlian sawn. Ka Pathian cu ka tlansan thei hrimhrim lo ding.

Lal              : Asi ahcun nan khaw-lal le tlangsuak upapawl, kei mah tiangin ṭihzah upatnak na pek lo ruangah tlang ih vuak na ṭul ding.

Cong Kham: Aw Lal, nan thu ka lo thlun lo ruangah ka parih tuah nan duhmi ziangkim tuah ko uh. Nan duh ahcun in vaw thei.

Lal             : Harsatnak lo pek hi kan duhmi a si lo. Cun himi thu ruangih Mirang Kumpi/cozah (English Government) hnenih feh tla kan duh lo. Kan lo sim rero si, himi ramdang Pathian na biak asile kan zate parah harsatnak a thleng ding. Ramdang Pathian hi tlansan awla paisa ‘rupees sawmthum’ ka lo pe ding” a ti. ( rupees 30 cu $ 10 tluk a si).

Cong Kham : Nan thei thiam hrih lo. Khristian biaknak hi a dik ruangah ka zumih   ka thlun. Khristian ka si ih ka si ringring ding.

Lal cun ka lem thei lo, ruahsannak a um lo ti a theih tikah “ ka nun sungah tui sun nangmah thawi kan biakawk tlukih ka hnuaidawr lai a um hrih lo. Curuangah ramdang Pathian na tlansan ding maw miih tuar dahlomi nasatei vuak na hril sawn ding”? A ti. Tsong Hkam cun “vuak ka hril sawn ding, in vaw ko uh,” a ti.

Khawtlangin Vua/Thawi

Lal cun Lati ihsin mi sang zet le Lumbang ihsin a dang pakhat Con Kham vawtu ding le sunhlu kung hngeṭek nel ṭhazet (branch of wild plum tree) a run keng cia.

Himi hi March ni 2 nak, 1907 ah a si. Lal cun Cong Kham cu mi pathum in vawi hlei-

Photo Credit: Laura Carson

nga ciar Lal hmaiih vaw dingin thu a pek. Mi pathum an si tikah vawi 45 a si tinak.

A vawtu ding mi pathum cu thupek lawng hngakin an tiar cia ṭhepṭhep ih Cong Kham cu vawikhat, vawihnih, vawithum…tvk ih rak siartu ding Lal hmaiah a ding. Hmaisabik a vawtupa in a vaw ṭheh ih a pahnihnak ih a vuak thawk tikah Tsong Hkham cu a tuarmi a natsat zet ruangah a tuar thei nawn lo ih leilungah  a tlu.  Tsong Hkham cu zianghman a rak ei lo tikah vun tuar bet thei dingin a pumah rawl a um lo ih a thazang a der zetzo ruangah a tho sal thei nawn lo. A kut a thlir ih, “malte in hngak hrih uh” a ti. Cutikah vanlam a zohih “Aw Pathian, an sualnak ngaithiam hram aw, ziangahtile a nungmi kumkhaw Pathian Nangmah an lo theihlo –  an theithiam lo” tin thla a cam. (Bible sungih Stephen vek)

Cuihnuah amah vawtupawl lamah a her ih, “Ra uh, ka man sal zo. I vawtu ding pa khat a tang lai a sisi.”A zumnak ih a hngehkhoh zia cu Lal in a hmuh tik ah a tlan. Cutin zo hmanin an dai ngam nawn lo.  

(Rev. Robert Johnson cun a cabu sungah vawi 15 an vua tin a ngan. Kip Thian Pau cun a cabu sungah vawi 5 an vua tin a ngan. Kei ka ngandan hi Laura Carson ih nganmi sirhsanin a siih vawiziat ti fukfi ih nganmi a um lo nan a ngandan vek asile vawi 15 tlun an vua ti theih a si).

Saya Thang Tsin In A Dam Tiang A Tuamhlawm

A tupate in ramsa menbang nasa tukih a pu an vuak a hmuh tikah, “Khaw-lal, ka pu hin na nu a lo thah sak maw si? Na pa teh a lo thah sak dah maw si? Ziangah minung cu hitluk lawmamin nan vuak?” tin a au.

Saya Thang Tsin khal cu a um thei ve nawnlo ih kei tla in vaw ve uh tin a au! Asinan “Nang cu na luan lo, zaran na si, asinan Cong Kham cu puithiam sang a si, a hnaṭuan a ṭuan duh lo ruangah vuak ding hrimhrim a si”. Thang Tsin cun tuisan ah sualnak neilomi pakhat vuak a theih timi daan a um maw si tin tuletu a au.

Cutin Thang Tsin in Cong Kham cu a natnak le hmapawl a dam tiang tuamhlawm dingin Lumbang ah a hruai. Ni nga sung cu a vaksuak thei lo.

Cong Kham malte a dam deuh hnuah Thang Tsin in Falam Sub-division ih thuneitu superintendant hnenah zangfah kan va dil dingih cutin na vawk le na fangpawl an duhduh in an lo laksak thei nawn lo ding tin ruahnak a pe. Asinan Cong Kham in cumi cu a duhlo ih hitin a sawn sal, “Leitlun thilripawl neih duhnak thinlung ka nei lo, an duh vekin ka neihmi thilri cu hmangin la ko hai seh. Dikfelzet le daan thawn ka thilripawl ka ngah sal thluh asile an hnenah Pathian thu sim theinak lamzin a pit sawn pang ding, ka lamzin khamtu a si sawn pang ding. Ka thilri inlawnmipawl ngah sal thluh hnakin Pathian thu thawi neh ka duh sawn”. Cutikah Thang Tsin khalin, “Si e, na ngaidam thei asi ahcun, himi hi Khristian pawlih a thupibikmi kan ziaza cu a si” a ti.

A Inn le Lopawl An Lawng

Cu tiih damlam a pan vivo tikah inn ih vungtlun ih a ṭhanson sinsin theinak dingah a hnaṭuanpawl daitei vung ṭuan sal cu ṭha bikin an ruah sak. An khua ahcun a vung tlung salih zing khat cu lo a feh ih tirhfung ih thlahmi mi pakhat a tawng. Cupa cun, “Hitawkah ziang na ra tuah? Ramdang Pathian na biakih na tlansan hlan sung cu hihi na loram a si nawn lo” a ti. Cule Tsong Hkam in, “Si e, hihi ka lo a si nawn lo” tin a sawn. Cutikah inn ih meisa-tih dingmi thingpawl a phurih inn ah a tlung sal. Inn a thlen in a thing phurhmi cu a thingkhawn ah a ret. Cuveten mibur tamnawn an ra ih, “Hitawkih thing na rak phurh a ṭul nawn lo, ziangahtile hihi na inn a sin awn lo. Khawl-lal in midang a pe zo. Na nupi khal a sal dingah a la zo ih nang khal ramdang Pathian na biak lai thotho asi ahcun a sal ah na cang ve ding” an ti. Tsong Hkam cun “Aw si e, a sal ah ka cang ko ding”.

Tsong Hkam cu lal tei innah a va feh ih thla tamnawn cu an hnaṭuan a va bawm taktak. Khaw-lal hnenih a um khalah a rinumnak le dingfelnakin khaw-lalih thinlung a neh zet.

Tikcu a liam vivo bangin Haka ah Association um ding a siih Tsong Hkam cu lal hnenah feh in “Haka ah Khristian pawl meeting kan nei ding. Ka hnaṭuan tla felfai zetih ṭuan ka zuam. Na hnenah vawikhathman siannak (permission) ka lo dil dah lo feh ka duh tuk, a ngah maw”? tin a dil. A dilnak vekin siannak pek a si. 

Cui tawnkhawmawknak (meeting) pi an neih tikah baptisma la dingih hmin an runsalmi sungah Tsong Hkam ih hmin tla a tel. Thuhla pakhat khat ruangah baptisma ngahtlak lo a si tiih titu nan um maw tiih thusuhnak neih asi laifangah  Tang Tsin in tui ka lo simmi thu hi a relsuak a si tin Laura Carson in a cabu “Pioneers Trials, Trials and Triumphs” sungah a ngan.

A hnuaiih a ngan betmi tla cu: Khrih ruangih a inn le lo, nupi le zalennakpawl can ṭhehtu cu baptisma cotlaktuk a si ko tin kan zaten kan ruat thluh. Cutin cui ṭumah baptisma a la.

A Hlawhtlinnak

Ziangtluk harsatnak le tiduhdahnak tawng hmansehla Cong Kham le a nupi cu an hardamnak a ṭha zetih nikhat hnu nikhat an damcak sinsin. Lo-theih-lo ih an umternak khawsia le thlarau ṭhalopawlih umnak ramsia tla cu an nih nupa hrangah damcaknak a rak si e.

Cui’ canah an khua ah pam a tlunih an khawpipawl cu ei ding an neih lo laiah Cong Kham le a nupi cu khawp zetih ei ding an nei betah ei ding neilopawl pek ding an nei lai.

A thuhla tla cu missionaries pawlin kumpi/cozah hnenah an thlen ih a mah vaw dingih thupetu lal tla cawhkuan (fined) ter a siih cutin Tsong Hkam ih thilri, zalennak le a nupi tla cu pek thluh sal a si tin Laura Carson cu a cabu sungah a ngan bet.

Khristian Pakhat Pung

Cong Kham le a nupi cu nutukhawsak a remcan vivo vekin ei-inn ding neilo ṭulsampawl tla rawl an zem. Cutin midang thawn biakawk theinak tikcu an nei ih 1913 ah mipakhat cun an zumnak a run thlun ve.

Remdaihnak A Um

Cong Kham le a khawpipawl lakah rualremnak a umlo laiah Khuasak ihsin Saya Thuam Hang cu Cong Kham upatnak pe dingah Bualkhua ah a tlawng. Cong Kham khalin a rak ngai thupi ih khawpi zate sawmin puai nasaten tuah in a rak mikhual ve. Cumi ihsin thawkin Cong Kham le a khawpipawl lakah remdaihnak a um thawk. Cuihnu cun riraibia (animists) pawlin puai an tuah tikah Cong Kham tei nupa tla’n an sawmih cutin cabuai pakhat an hil tlang thei sal.

(Thudang: himi ka ngan laiih ka ruahmi cu ziangtheilo rirai, khawsia le khuavang bia kan pupapawl le Khristian pawl hman remaw tawnin cabuai pakhat an kil tlang laiah kan nih Khristian veve ziangah kan rem aw thei lo? Ziangah santhar/fimsan kan timi tuisan sawnah kawhhran pakhat le khat doaw ringring timipawl tla i ruah ter).

Khristian Hlabu An Sak Thei

Phaizawl khuaih Pa Mang En in hymn hlasah a zir. Saya Thang Tsin ih fapa U Phy Kyi khal hramthawk cangan le siar zirh dingin Bualkhua ah an sawmih 6^th April 1923 ah a thleng. Cutin casiar a zirh rero ih Zanniat ṭawngih nganmi hymn hlabu tla an sak thei. Neta ahcun casiar le cangan tla an thiam.

Mitthli In Lungawinak A Rahsuak

Cong Kham hi a neihmi rannung an rak laksakih a fang le tirawlpawl an hlawnsak thluh, a inn le lo an laksak thluh ih zangfahnak malte hman umlo ih an vuak lai hmanah vawikhat hman a mitthli a tla dah lo. Hmanseh a khawpipawl zumtu an karh deuhdeuh ih an khua rori ah Rev. Thang Tsin in1931ih minung 64 baptisma a hun pek ṭum ahcun a lungawinak mitthli cu a biangah a rung luang.

Association Meeting cu Bualkhua Ah Tuah

1931 ah Chin hill pumpi zumtupawl tawnkhawmawknak cu Bualkhua ah an rak tuah. Cumi hrangah Karen evangelist in Ks. 100 a rak hlu. Cui paisa cun duhthusam in a daih lo nan khawsungpawlin theitawk thawh in an rak ṭangkhawm. Cutin sia pathum, vawk pakhat that in meeting kaitupawl cu darin khawpipawl thawn tikcu an rak hmang.

Biakinn Saknak

Zumtu an karh vivo tikah Evan. Cong Kham ih inn ah an tlem nawn lo. Curuangah 1924 ah pi 24 saumi biakin an rak sak thei ih 1934 ahcun pi 24 sau a tlunlam lungih tuahmi Biakin an run sak thei.

Vancungmiin Evan. Cong Kham Hmuakin Hla Mawi An Sak

1935 ah Association meeting kai dingin Angteng khua ah a feh. Cui kumih April thla ah bese zetin a na ciamco. Cutikah a fanute Mang San cun a vun ko asinan a nih cun keimah hmuak dingin hla mawi zet sakin ka hnen an ra tin a let.

Cui ni nahzi 10, Pa Mang Thul in Cong Kham hrang thlacamnak a neih hnuah inn tlunlam cu a tleu pempem ih cui caanih umtu mipawlin tlun lam ihsin hlasak aw an thei. Thla a cam ṭheh veten mina cu an vun zoh tikah Pu Cong Kham cu a thaw a rak cem zo. Leitlun harsatnak ram tannin a Pathian hrangih sal ṭha le rinum cu a biakmi a Pathian hnenah a cawl.

A Falepawl

    1.     Nu Eri

    2.     Nu Mang San

    3.     Pa Van Tin Lian

    4.     Rev. Nun Tiam (Pastor of Bual khua, rtd).

    5.     Pu Cung Zam

Rawn:

Kip Thian Pau, “Trials and Triumphs of the Chin Pioneers”  

Lauda Hardin Carson, “Pioneers Trials, Trials and Triumphs” 

Lian H. Sakhong, “In search of Chin Identity”